دکتر مرتضی بینا

یکی از راه‌های گمانه‌زنی در مورد سرمایه‌گذاری‌های آینده، شناخت انواع نرخ‌های بهره و جدول زمانی آنها است. در اینجا ابتدا دو روش در مورد استفاده از نرخ‌های بهره برای پیش‌بینی بحران‌‌هایی مانند ترکیدن حباب تکنولوژی سال ۲۰۰۱ و بحران بانکی ۲۰۰۸ را عنوان می‌کنم و سپس مختصرا در مورد ریشه نرخ‌های بهره دولتی و بانکی می‌نویسم.

معمولا انتظار بازدهی سرمایه‌گذاران برای وام‌های دراز مدت کمی بیشتر از وام‌های کوتاه‌مدت است؛ چون وام‌های دراز مدت دارای ریسک بیشتری هستند. مشتریان وام‌های دراز مدت و کوتاه‌مدت متفاوت هستند. مثلا معمولا صندوق‌های بازنشستگی به ارائه وام‌های دراز‌مدت علاقه دارند؛ در حالی که شرکت‌هایی که با اضافه نقدی روبه‌رو هستند، به دادن وام‌های کوتاه‌مدت علاقه دارند. اگر تمایل برای اجرای پروژه‌ها و سرمایه‌گذاری‌های دراز مدت کم شود، تقاضا برای وام‌های دراز مدت هم کم می‌شود. از طرف دیگر شرکت‌هایی که با مشکلات جریان نقدی روبه‌رو می‌شوند به سوی وام‌های کوتاه‌مدت روی می‌آورند و تقاضا برای وام‌های کوتاه‌مدت زیاد می‌شود. در نتیجه این امکان وجود دارد که بر خلاف روال معمول، نرخ بهره وام‌های دراز مدت از کوتاه‌مدت کمتر بشود. مثلا این اتفاق در اواخر تابستان سال ۲۰۰۰، قبل از ترکیدن حباب تکنولوژی و هنگامی که خوش‌بینی فراگیر بود و قیمت‌ها بالا می‌رفتند، در مورد نرخ‌های دراز مدت و کوتاه‌مدت دولتی و بانکی اتفاق افتاد. معنی آن این بود که با وجود علاقه وام‌دهندگان به ارائه وام‌های دراز مدت، شرکت‌ها آمادگی سرمایه‌گذاری را در پروژه‌های دراز مدت نداشتند که این می‌توانست به دلیل انباشته شدن محصولاتشان در انبارها و عدم اطمینان به فروش‌های آینده باشد. همچنین، همین شرکت‌ها به خاطر عدم فروش محصولاتشان، مجبور بودند برای حل مشکل پرداخت حقوق و غیره، وام‌های کوتاه‌مدت بگیرند که هر دوی این مشکلات به صورت بالاتر بودن نرخ بهره کوتاه‌مدت از نرخ بهره دراز مدت نمود پیدا کرده بود.

امروزه فدرال رزرو توانسته نرخ‌های بهره کوتاه‌مدت را نزدیک به صفر نگه دارد؛ ولی نرخ‌های دراز مدت به نسبت نرخ‌های کوتاه‌مدت نسبتا بالا هستند. این می‌تواند چند معنی داشته باشد؛ یکی اینکه تقاضای وام برای پروژه‌ها و سرمایه‌گذاری‌های دراز مدت نسبتا بالا است که امیدوار‌کننده است یا اینکه وام‌دهندگان حاضر نیستند وام‌های دراز مدت بدهند که ناامید‌کننده است.

من شخصا فکر می‌کنم که شرکت‌ها آماده سرمایه‌گذاری در پروژه‌های دراز مدت هستند، چون به طور تاریخی نرخ وام‌ها بسیار پایین هستند، انبار‌ها نسبتا تهی، انتظار رشد اقتصادی در آمریکا وجود دارد و شرکت‌های بزرگ در پول غوطه می‌خورند.

لایبور دلار، نرخ بهره بین بانکی برای دلارهای خارج از آمریکا است. یکی از مهم‌ترین نشانه‌های ریسک بانکی، اختلاف نرخ بهره لایبور برای دلار و نرخ بهره دولتی آمریکا برای مدت‌های مشابه است. معمولا به نرخ‌های سه ماهه لایبور و قرضه آمریکا توجه خاصی می‌شود. هر چقدر اختلاف بین دو نرخ گفته شده برای مدت سه ماهه بیشتر باشد، معنی آن اعتماد کمتر بانک‌ها به یکدیگر است؛ یعنی بانک‌ها ترجیح می‌دهند به دولت آمریکا با نرخ پایین تر وام بدهند تا به یک بانک دیگر. هر چقدر این اختلاف کمتر باشد، نشانه ثبات و اعتماد بیشتر بانک‌ها به یکدیگر است. مثلا بین سال‌های ۲۰۰۱ تا تابستان ۲۰۰۷ اختلاف بهره سه ماهه بین لایبور و قرضه دولتی آمریکا در حدود ۲/۰ درصد تا ۵/۰ درصد در نوسان بود؛ ولی ناگهان در اواخر تابستان ۲۰۰۷، قبل از آنکه خبر‌های بحران اقتصادی خیلی شایع شوند، این اختلاف به بالای ۷/۱ درصد رسید و در اول سال ۲۰۰۸، چند ماه قبل از ورشکستگی چند بانک بزرگ، این اختلاف به بالای ۵/۲ درصد رسید. امروز اختلاف بین دو نرخ سه ماهه به حد عادی خود نزدیک می‌شود که نوید اعتماد بانک‌ها به آینده را می‌دهد. نشانه‌های بحران‌ها دیر به دیر ظاهر می‌شوند و اثر آنها با تاخیر صورت می‌گیرد و به همین دلیل خیلی از مفسران که باید جواب‌های فوری و با اطمینان خاطر زیاد ارائه بدهند، به نشانه‌هایی که با تاخیر زیاد صورت می‌گیرند زیاد توجه نمی‌کنند. شناخت روابط بین نرخ‌های بهره و دلایل تغییر آنها، وسیله خوبی برای شناخت جهت سرمایه‌گذاری‌ها، اجتناب از هیاهوی تلویزیونی و غافلگیر نشدن در بحران‌ها است.

پس گفتار برای توضیح نرخ‌های بهره: دولت‌ها و شرکت‌های بزرگ از طریق فروش اوراق قرضه وام دریافت می‌کنند. پرداختی‌های آینده اوراق قرضه از قبل تعیین شده‌اند و سرمایه‌گذاران انتظار خود از بازدهی وام را بر مبنای قیمت این اوراق تعیین می‌کنند که ما اصطلاحا به این انتظار بازدهی «نرخ بهره» می‌گوییم. هر شب بعد از بسته شدن حساب‌ها، بانک‌ها باید ذخیره لازم نزد فدرال رزرو یا بانک مرکزی آمریکا را به حد لازم برسانند و اگر کم بیاورند، باید یا از محل دارایی‌های نقد خود یا از طریق وام گرفتن از یک بانک دیگر، شبانه ذخیره را پر کنند. بانک‌ها حاضر نخواهند شد بهره‌ای خیلی بیشتر از نرخ بهره اوراق قرضه دولتی از بابت وام شبانه بپردازند. فدرال رزرو با منابعی که در اختیار دارد، می‌تواند نرخ بهره کوتاه‌مدت دولتی و در نتیجه نرخ بهره بین بانکی شبانه را تغییر بدهد. برای انجام این کار، فدرال رزرو «نرخ بهره هدف» را به شعبه خود در نیویورک اعلام می‌کند و آنها سعی می‌کنند که با خرید و فروش اوراق قرضه دولتی کوتاه‌مدت، نرخ شبانه را تا حد امکان به «هدف» نزدیک کنند. بانک‌های بین‌المللی مقدار زیادی دلار در حساب‌های خارج از آمریکا دارند که این حساب‌ها شامل مقررات فدرال رزرو نمی‌شوند. هر روز، سازمان معتبری در لندن از ۱۹ بانک بزرگ دنیا در مورد نرخ‌های بهره وام‌های بین بانکی سرشماری می‌کند و با حذف ۵ نرخ بالا و ۵ نرخ پایین، متوسط نرخ‌های بهره ۹ بانک وسطی را به عنوان نرخ بهره بانکی لندن برای دلار و پول‌های دیگر اعلام می‌کند. این نرخ به «لایبور» معروف است.

Morteza.Bina@Alhmni.Rice.Edu