بریتانیا و کنسولگری‌اش در مازندران

گروه تاریخ و اقتصاد: با انعقاد معاهده صلح ایران ـ بریتانیا در پاریس (رجب ۱۲۷۳/ مارس ۱۸۵۷) و بهبـود مناسبات دو دولت از لحاظ نظری راه برای افتتاح کنسولگری بریتانیـا در اسـترآباد همـوار شد. در بند نُهم معاهده پاریس طرفین براساس روابط کامله‌الـوداد تاسـیس کنسـولگری و استقرار نمایندگان کنسولی را در قلمرو یکدیگر پذیرفته بودند.

با وجـود ایـن، مخالفـت روسیه واقعیتی عینی و همچنان پابرجا بود. از دیـدگاه سـن پترزبورگ منـافع بازرگـانی بریتانیا در منطقه تاسیس چنین کنسولگری‌ را ایجاب نمی‌کرد، زیـرا بریتانیـا بـا ایـالات جنوب دریای مازندران مناسبات تجاری نداشت. نـاگفتـه نمانـد کـه ایـن اسـتدلال سـن پترزبورگ چندان هم بی‌پایه نبود، زیرا اسناد بریتانیایی، خود به صحت آن گواهی می‌دهند. با توجه به شکست ایران در جنگ هـرات و مفـاد پیمان پاریس این مخالفت روسیه فائق آمدنی بـود، بـه‌ویـژه آنکـه لنـدن بـا دادن امتیـازی محدود به آن دولت به جای استرآباد شهر رشت را محل تاسیس کنسولگری بریتانیا تعیـین کرد. حوزه جغرافیایی مسوولیت ایـن کنسـولگری نیـز سـه ایالـت گـیلان، مازنـدران و استرآباد تعریف شد. آنگاه با استقرار کاپیتان چارلز فرانسیس مکنزی (C. F. Mackenzie) به‌عنوان نخستین کنسول در رشت، کنسولگری بریتانیا در سواحل جنوبی دریای مازنـدران کار خود را رسما آغاز کرد (اکتبر ۱۸۵۸) به دستور لندن وی و جانشینانش موظف بودند اقدامات دولت روسـیه در دریـای مازنـدران و قفقـاز و نیـز تحرکـاتش در آسیای مرکزی در مسیر مرزهای هندوستان را دائما تحت‌نظر داشته باشند.

هدف بریتانیا از تاسیس این کنسولگری به هیچ‌وجه جنبه تجاری یا حفـظ منـافع اتبـاع آن کشور را نداشت و در آینده نیز پیدا نکرد. موید این نکته توسعه نیافتگی روابـط بازرگـانی بریتانیا با ایالات جنوب دریای مازندران پس از تاسیس کنسولگری است. تا ۱۸۷۱م تاجر یا تبعه‌ای از بریتانیا در گیلان، که در سراسـر عصـر قاجاریـه مهـم‌ترین مسـیر بازرگـانی خارجی کشور از طریق دریای مازندران بود، زندگی نمی‌کـرد.روابط تجاری منطقه با بریتانیا نیز هیچ‌گاه گسترش نیافت؛ بنابر گزارش رسـمی کنسـول هــ. ل.رابینو (H. L. Rabino) مجموع واردات از بریتانیـا ازطریـق گـیلان، کـه در سراسـر عصـر قاجاریه مهم‌ترین مجرای بازرگانی خارجی از طریق دریای مازنـدران بـود، در سـال‌های ۱۹۰۸ تا ۱۹۱۱م به ترتیب از ۲۶۳۰ و ۱۳۰۵۴ و ۱۴۵۱۳ لیره تجاوز نمی‌کرد. این ارقـام در مقایسه با رشد فزاینده تجارت بین دو کشور اهمیت چندانی نداشت. این در حالی بود که در همان سال‌ها ارزش کل صادرات از مسیر گیلان بـه بریتانیـا بـه ترتیـب ۲۴۸۴ و ۱۵۲ و ۶۹۶ ۲۴ لیره تخمین زده می‌شد که دلیل دیگری است بر توسعه نیـافتن تجـارت بـا بریتانیـا. سکوت منابع بریتانیایی در مورد ارزش بازرگانی مستقیم مازندران و استرآباد با بریتانیا نیـز در خوش‌بینانه‌ترین شکل باید به حساب ناچیزبـودن آن گذاشـته شـود، البتـه اگـر چنـین روابطی اساسا وجود داشت.

- کنسولگری بریتانیا در ایالات جنوبی دریای مازندران در دوران قاجاریه و کارکنان محلی آن، محمد علی کاظم بیکی. به نقل از «تحقیقات تاریخ اجتماعی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی سال اول، شماره دوم، پاییز و زمستان 1390، صص 99 -71 »