راه‌های تجاری بوشهر در اوایل قرن سیزدهم
گروه تاریخ و اقتصاد: با افول بندرعباس در نیمه سده دوازدهم هجرى، بخش عمده‌اى از تجارت دریایی خلیج‌فارس - که عمدتا به دست کمپانى هندشرقى و تاجران محلى ایرانى رونق داشت - به نواحى دیگر آن منتقل شد.
بندر ریگ، جزیره خارک، بحرین و بوشهر، از جمله کانون‌هایى بود که مورد توجه قرار گرفت و به این ترتیب، دوران جدیدى در حیات اقتصادى خود را آغاز کردند. در این میان بندر بوشهر، بیشترین بهره‌ها را نصیب خود کرد و به تدریج به‌عنوان کانون اصلى داد و ستد در بخش شمالى خلیج‌فارس مطرح شد و رقیب اصلى و جدى بندر بصره شد.
گروه تاریخ و اقتصاد: با افول بندرعباس در نیمه سده دوازدهم هجرى، بخش عمده‌اى از تجارت دریایی خلیج‌فارس - که عمدتا به دست کمپانى هندشرقى و تاجران محلى ایرانى رونق داشت - به نواحى دیگر آن منتقل شد.
بندر ریگ، جزیره خارک، بحرین و بوشهر، از جمله کانون‌هایى بود که مورد توجه قرار گرفت و به این ترتیب، دوران جدیدى در حیات اقتصادى خود را آغاز کردند. در این میان بندر بوشهر، بیشترین بهره‌ها را نصیب خود کرد و به تدریج به‌عنوان کانون اصلى داد و ستد در بخش شمالى خلیج‌فارس مطرح شد و رقیب اصلى و جدى بندر بصره شد. نام بوشهر، تا اواخر دوره صفوى براى دریانوردان جنوب چندان آشنا نبود و در متون جغرافیایى دوره صفوى و پیش از آن، از بندرى به نام «ریشهر» یاد شده که در جوار بندر بوشهر قرار داشته است. ریشهر، تا قرن دهم هجرى آباد بود اما پس از چپاول آن به دست پرتغالى‌ها در ۹۳۹ ق./ ۱۵۳۲ م. و انهدام کامل قلعه ریشهر به دست نیروهاى صفوى، به تدریج رو به زوال گذاشت. از آن پس بوشهر، جایگزین ریشهر شد. بوشهر، در سال‌هاى ۱۳۲۴ -۱۲۹۳ ش. جزو ایالت فارس بود. فاصله‌اش تا شیراز، مرکز ایالت ۲۹۵ کیلومتر و تا بندر لنگه - که از بندرهاى مهم خلیج‌فارس محسوب می‌شود - ۶۰۰ کیلومتر است. این بندر به لحاظ سیاسى، اجتماعى و اقتصادى، در طول تاریخ موقعیت ممتازى داشته است. این منطقه، از نظر اقتصادى همواره یکى از قطب‌هاى مهم کشاورزى به‌ویژه تجارى جنوب محسوب می‌شود. به لحاظ تجارى، بندر بوشهر در دوره قاجار یکى از مهم‌ترین دروازه‌هاى ایران، براى واردات و صادرات کالا به‌شمار می‌رفت. بیشتر صادرات کشور، از طریق همین بندر صورت می‌گرفت. با ورود کالا از راه این بندر به داخل ایران، شهرهایی مثل شیراز و اصفهان، رو به رشد و توسعه اقتصادى نهاده بودند.
در بوشهر عوامل دست‌اندرکار تجارت، تاجران و سوداگران داخلى و خارجى بودند که گاهى به‌صورت انفرادى ولى بیشتر در قالب شرکت‌هاى تجارى کار می‌کردند. بدین ترتیب، بوشهر مبدل به بندرى ترانزیتى شد و پس از آن، دیگر بندرهاى خلیج‌فارس نیز همین روند را پیمودند.
پیش از آن، این بنادر به‌عنوان مکان‌هایی در مسیر کشتى‌ها واقع شده بودند که در آنها مبادله کالا و داد و ستد به‌صورت خودجوش صورت می‌گرفت اما از این پس به‌صورت بندرهاى ترانزیتى، کالاها از سرزمین‌هاى دوردست وارد می‌شد و پس از تخلیه، به شهر‌هاى داخلى ایران انتقال می‌یافت. حضور تاجران خارجى در این بندرها و رقابت‌هاى اقتصادى شدید، از ویژگى‌هاى دیگر این بنادر بود. فقدان کشتى‌هاى مخصوص باربرى نیز مزید بر علت می‌شد. در سال‌هاى آخر قبل از جنگ جهانى اول، جاده بوشهر اهمیت گذشته خود را به دلیل شرایط نامناسب از دست داد چون که کالاها با مشکلات ترخیص و بارگیرى شدیدى روبه‌رو بودند. به دلیل فقدان لنگرگاه در این بندر، کشتى‌هاى بزرگ، ناگزیر در ۷ مایلى ساحل لنگر می‌انداختند و کشتیرانى فقط براى کشتى‌هاى با عمق ۲ پا قابل استفاده بود. تاسیس راه‌آهن هم در رکود تجارت بوشهر تاثیر گذاشت.
در زمان جنگ جهانى اول، بندر بوشهر به‌عنوان بندر تخلیه کالا از خارج، باز بود، اما تحت حفاظت انگلیسى‌ها (پلیس جنوب) اداره می‌شد. بسیارى از تاجران می‌توانستند کالاهاى خارجى را از این بندر وارد ایران کنند و از طریق شیراز، به پخش آن در سراسر کشور بپردازند. علاوه بر مسائلى که درباره عوامل آسیب‌زاى تجارت در منطقه بوشهر اشاره شد، باید از مساله قاچاق کالا و مواد غذایی هم نام برد که مخل تجارت بود و به قحطى و کمبود آن سال‌ها دامن می‌زد. در سال ۱۳۲۱ ش. قاچاقچیان دیلم، گندم مردم بوشهر را به خارج حمل می‌کردند و در مقابل آن تفنگ وارد می‌کردند و به دست اشرار می‌دادند. در سال ۱۳۲۲ ش. سردسته آنها، محمد على لیراوى دستگیر شد. این قاچاقچیان، در تکاپو افتادند تا دست مامورانى را که حیات داوودى براى جلوگیرى از قاچاق گندم در آن جا گمارده بود، کوتاه کنند. در همان سال از طرف دولت وقت، سرهنگ آهنین، براى رسیدگى به کارهاى محمدعلى لیراوى و رخدادهاى تازه آن سامان وارد بوشهر شد. بوشهر، داراى نظام حمل‌ونقل بسیار بدى بود. در سال ۱۳۲۴ ش. بیش از بیست نفر راننده به اداره باربرى بوشهر شکایت کردند که ماموران ژاندارمرى و افراد شهربانى در عرض راه، ایشان را اذیت می‌کنند. باربرى راه بوشهر هم شکایات آنها را به مرکز، شیراز و اداره فرماندارى بوشهر فرستاد. (کیهان، ۱۳۲۴، اخبار بوشهر و مضافات - شکایت رانندگان، ش ۶۵۰، ص ۳) پیش از آنکه در ایران راه‌آهن سراسرى احداث شود، انگلیسى‌ها در دشتستان راه‌آهنى کشیدند که طول آن ۶۰ کیلومتر و از بندربوشهر تا برازجان دایر بود. این راه‌آهن بیشتر در جهت سرعت بخشى به حمل‌ونقل کالا و امور نظامى کاربرد داشت به‌طورى که در زمان جنگ جهانى اول براى جابه‌جایى نیروى نظامى و دیگر ملزومات خود به داخل ایران، از این راه‌آهن استفاده می‌کردند. در تاریخ ۲۵ اسفند ۱۲۹۹ ش. استفاده از این راه‌آهن متوقف و تا خرداد ۱۳۰۰ ش. خطوط مذکور برچیده شد و بسیارى از وسایل آن، با کشتى به هندوستان فرستاده شد. حل‌وفصل مسائل و مشکلات مربوط به تجارت بوشهر و راه تجارى آن، دشوار بود. این امر بر حجم کالاهاى مسیر بوشهر- شیراز تاثیر منفى می‌گذاشت و به کاهش حجم آن می‌انجامید.
دخالت عوامل خارجی
به علت موقعیت خاص بندر بوشهر در تجارت و کسب ثروت فراوان، نمایندگى شرکت‌هاى خارجى و نیز کنسولگرى دولت‌هاى خارجى از جمله بریتانیا، آلمان، روسیه و عثمانى، در این شهر حضور داشت. در جنگ‌های جهانى اول و دوم، متفقین، به دلیل مزیت جاده‌هاى ایران، آن را اشغال کردند.
امتیازاتى نظیر مسافت کمتر و امنیت بیشتر نسبت به دیگر کشورهاى همسایه، استفاده از جاده‌هاى این کشور در چهار فصل سال، قابل اعتماد و قابل استفاده بودن راه ایران از طریق خلیج‌فارس و همچنین وجود نفت - که براى متفقین حیاتى بود - باعث شد تا همین راه را برگزینند و کمک به شوروى از این طریق صورت بگیرد. ورود آن نیروها به این سرزمین، بدون شک زیان‌هاى فراوانى داشت که نمى‌توان آن را نادیده گرفت. آنها که در هر دو جنگ جهانى این کشور را در اشغال خود داشتند و از ایران به‌عنوان گذرگاهى براى ارسال ملزومات به شوروى استفاده می‌کردند، حضورشان بر تجارت و راه‌هاى تجارى کشور تاثیرگذار بود. مهم‌ترین طرف تجارى ایران - که تمامى محصولات صادراتى و وارداتى خود را از بوشهر به ایران داخل و خارج می‌کرد- انگلیس بود که با گذشت زمان، توانست دیگر رقیبان تجارى خود را از میدان رقابت بیرون کند.
مهم‌ترین گزارش‌هاى مربوط به تجارت بوشهر در زمان قاجار، به دست ماموران رسمى انگلیس، براى کشور خودشان تنظیم شده است. پس از جنگ جهانى اول، سیاست سلطه‌جویى و استعمارى انگلیس در خلیج‌فارس، شدت بیشترى یافت. پس از روى کار آمدن رضاشاه و امن‌شدن راه‌هاى بین شهرى در ایران، امنیت، خود عامل مهمى براى گسترش و اشاعه تجارت در ایران شد. در فاصله ۳۰ سال (از ابتداى جنگ جهانى اول تا پایان جنگ جهانى دوم) از جمله بیست سال حاکمیت رضاشاه، در ترکیب واردات و صادرات کشور تغییراتى پدید آمد. بوشهر در ایام سلطنت رضاشاه، فعالیت بازرگانى مناسبى داشت و در کنار آن، بندرهاى دیلم، ریگ، گناوه و تا حدودى کنگان نیز در کار تجارت و داد وستد با کشورها و امارات عربى حوزه خلیج‌فارس نقش نمایان و موثرى داشتند اما به تدریج با ایجاد راه‌آهن سراسرى، امور تجارى این بندر، به خرمشهر (محمره آن روزگار) انتقال یافت و از رونق آن کاسته شد. اما پس از شهریور ۱۳۲۰ ش. اوضاع سیاسى کشور دوباره دستخوش دگرگونى شد، شرایط تجارى و اقتصادى بوشهر نیز، متاثر از پس‌لرزه‌هاى رخدادهاى سیاسى، متحول شد.
منابع:
- بخشی از یک مقاله با نام «تجارت بوشهر و راه‌های آن در سال‌های 1324 - 1293»
- تحقیقات تاریخی، فصلنامه گنجینه اسناد: سال بیستم، دفتر اول، بهار۲۲-۳۸،۱۳۸۹
ارسال نظر