نگاهی به مبانی رویدادهای تاریخی که انسداد سرمایه‌داری در ایران را رقم زد
امتیازگیری در عصر بی‌خبری
آیت وکیلیان، غلامرضا عباس‌زاده‌سورمی: بررسی نقش تجار، بازاریان و بازرگانان در تاریخ تحولات ایران به واقع از اهمیتی تئوریک و مبنایی برخوردار است؛ رسالت این طبقه در مقطعی از تاریخ ایران این بوده که جامعه ایرانی را از دوران نیمه فئودالی و شبه آسیایی به دوران سرمایه‌داری و «شهری ـ صنعتی» جدید سوق دهند. دستاوردهای عمده آنان از نظر اقتصادی رشد مبادلات بازرگانی خارجی و از نظر سیاسی کوشش در راه ایجاد مشروطیت بود. تجار ایرانی از دو جهت اساسی که یکی پیدایش سرمایه‌داری صنعتی و دیگری استقرار دموکراسی بورژوازی است با ناکامی روبه‌رو شدند.
آیت وکیلیان، غلامرضا عباس‌زاده‌سورمی: بررسی نقش تجار، بازاریان و بازرگانان در تاریخ تحولات ایران به واقع از اهمیتی تئوریک و مبنایی برخوردار است؛ رسالت این طبقه در مقطعی از تاریخ ایران این بوده که جامعه ایرانی را از دوران نیمه فئودالی و شبه آسیایی به دوران سرمایه‌داری و «شهری ـ صنعتی» جدید سوق دهند. دستاوردهای عمده آنان از نظر اقتصادی رشد مبادلات بازرگانی خارجی و از نظر سیاسی کوشش در راه ایجاد مشروطیت بود. تجار ایرانی از دو جهت اساسی که یکی پیدایش سرمایه‌داری صنعتی و دیگری استقرار دموکراسی بورژوازی است با ناکامی روبه‌رو شدند. چرا که استبداد داخلی همراه با ویژگی‌های شیوه‌های تولید در اجتماعات ایلی، شهری و روستایی از یکسو و استعمار خارجی از سوی دیگر مانع رشد سرمایه‌داری جدید صنعتی و تحقق رسالت تاریخی سرمایه‌داری ملی در ایران شد. ایران عصر استعمار
رقابت نیروهای استعمارگر در وضعیتی نیمه استعماری پیامدهای مهمی از نظر ماهیت تحولات سیاسی و اجتماعی در سرزمین‌های نیمه مستعمره در برداشت که از مهم‌ترین آنها حمایت از نهادهای قدیمی حکومتی و حفظ وضع موجود و تثبیت شرایط سیاسی وقت و زیرنفوذ قرار دادن اعیان و اشراف این سرزمین‌ها و دست زدن به تحریکات مداوم در سرزمین‌های نیمه مستعمره بود. وضعیت نیمه استعماری در ایران، در طول نیم‌قرن کشاکش میان همسایگان شمالی و جنوبی این سرزمین با حاکمیت نوظهور قاجاریه رشد کرد و استیلا یافت. شکست‌های ایران در جنگ با روسیه تزاری و مداخله حیله‌گرایانه بریتانیا و تحمیل دوعهدنامه ترکمانچای و پاریس از جمله وقایع مهم استقرار وضعیت نیمه‌استعماری در ایران بود.(ناسخ التواریخ، لسان‌الملک سپهر، ج۱) این عهدنامه‌ها برخی از سرزمین‌های شمالی ایران و افغانستان را از حوزه حکمرانی قاجارها جدا کرد و با برقراری حق «کاپیتولاسیون» و نیز برخی امتیازات تجارتی، راه را برای استیلای هژمونیک همسایگان شمالی و جنوبی ایران و جلب سرمایه‌داری غربی به کشور ما هموار ساختند.
این قراردادهای یکطرفه شرایط سامان بخشی را برای فعالان بازرگانی تجار غرب در ایران فراهم کرد. بازار جهانی برای تسریع روند رو به رشد خود، نیاز اساسی به مواد خام داشت که در ایران تولید می‌شد. این مساله زمینه همکاری برای سرمایه‌داران خارجی روسی و به‌خصوص سرمایه‌داران انگلیسی به ایران را فراهم کرد. حکمرانی این سرمایه‌داران از سوی کشورهای خود در ایران علاوه بر تثبیت موقعیت اقتصادی، به تحکیم موقعیت سیاسی این کشورها نیز منجر شد. روس‌ها در این زمینه از هر کشوری پیشروتر بود.
اهداف اصلی این بازرگانان بیشتر شبیه ماموریتی سیاسی از جانب کشورهای مذکور بود؛ پروژه اصلی آنان باجگیری و درو کردن انواع واقسام امتیارات از ایران بود. این امتیازات همراه با تحرکات فریبکارانه و براساس برقراری موازنه منفی و موازنه مثبت در روابط سیاسی و اقتصادی با همسایگان شمالی و جنوبی فراهم می‌شد. زمانی که کشوری بیشترین سهم را از ایران به دلیل ضعف در مذاکرات اقتصادی و ورود افراد نالایق با دیپلماسی خارج از امور می‌گرفت، باید جوابگوی کشور دیگر می‌بود و سهم این یکی را هم تقبل می‌کرد.
امتیازاتی را که به روس‌ها واگذار شد با هم مرور می‌کنیم تا حقیقت کاپیتولاسیون بیشتر آشکار شود:
یکم؛ هفت قرارنامه با دولت روسیه در زمینه استفاده و تفتیش خطوط تلگراف شمال و شمال شرقی کشور که از سال ۱۲۹۸ ه ق/۱۸۸۱ م تا سال ۱۳۱۹ ه ق/۱۹۰۲ م انعقاد یافت.
دوم؛ اعطای امتیاز بهره‌برداری از شیلات دریای مازندران به استپان لیانازوف و پس از وی به پسرش گورکی لیانازوف، براساس ۶ امتیازنامه که میان سال‌های ۱۳۰۵ه ق/ ۱۸۸۸ م و ۱۳۲۴ ه ق/ ۱۹۰۶ م، انعقاد یافت.
سوم؛ اعطای امتیاز تاسیس بانک استقراضی به پولیاکف و رافائیلویچ در سال ۱۳۰۷ ه ق/ ۱۸۹۰ م.
چهارم؛ اعطای امتیازات انحصاری به پولیاکف برای تاسیس شرکت بیمه حمل نقل در سال ۱۳۰۸ه ق/ ۱۸۹۱م.
پنجم؛ اعطای چهار امتیاز به بیمه حمل‌ونقل در ایران برای احداث و بهره‌برداری راه انزلی‌ـ‌قزوین و راه قزوین ـ همدان و راه قزوین ـ
تهران و لایروبی و بهره‌برداری از مرداب انزلی در سال‌های ۱۳۱۰ه ق/ ۱۸۹۳م و
۱۳۱۳ ه ق/۱۸۹۵م.
ششم؛ اعطای امتیاز استخراج معادن قراچه داغ در آذربایجان به شرکت معادن روس متعلق به گرائینوف و ایناکیف در سال
۱۳۱۶ه ق/۱۸۹۸م.
هفتم؛ اعطای دو امتیاز به بانک استقراضی ایران برای احداث و بهره‌برداری راه شوسه و راه‌آهن در منطقه آذربایجان. براساس امتیازی که در سال ۱۳۱۹ه ق/۱۹۰۲م به بانک استقراضی اعطا شد، احداث و بهره‌برداری از راه شوسه جلفا ـ تبریز ـ قزوین و نیز استخراج معادن زغال سنگ و نفت در اطراف راه مذکور به آن بانک واگذار شد.
هشتم؛ اعطای امتیاز به شرکت برادران نوبل در بادکوبه برای احداث خط لوله انتقال نفت از انزلی به رشت در سال ۱۳۲۹ه ق/۱۹۱۱م. (گنج‌شایگان، جمال زاده، ص ۱۰۱ ـ ۱۰۷).
قرارنامه و امتیازهایی که دولت بریتانیا یا اتباع آن دولت با دولت ایران منعقد کرده بودند به این شرح بود:
یکم؛ امتیازنامه‌های احداث خطوط تلگرافی میان تهران ـ خانقین و تهران ـ بوشهر و تهران ـ بلوچستان و تهران ـ تبریز ـ جلفا خط تلگرافی میان بنادر گوادر ـ جاسک ـ بندرعباس براساس پنج قرارنامه که از سال ۱۲۷۹ه ق/۱۸۶۲م تا سال ۱۲۸۴ ه ق/ ۱۸۶۸م از سوی دولت ایران به اداره تلگراف هند و اروپا و کمپانی هند و اروپا اعطا شد.
دوم؛ اعطای امتیاز به بارون ژولیوس دو رویتر، برای تاسیس بانک شاهنشاهی ایران، استخراج معادن و نشر اسکناس در سال ۱۳۰۶ه ق/ ۱۸۸۹م.
سوم؛ اعطای یک سلسله امتیاز به اتباع انگلستان برای احداث راه و راه‌آهن در مناطق جنوبی کشور.
چهارم؛ اعطای امتیاز اکتشاف و استخراج و بهره‌برداری از معدن نفت و موم طبیعی در ایران به ویلیام ناکس دارسی در سال
۱۳۱۹ه ق/ ۱۹۱۳م.
پنجم؛ اجاره احداث فانوس‌های دریایی در خلیج‌فارس به دولت بریتانیا در سال ۱۳۳۱ه ق/ ۱۹۱۳ م. (روس و انگلیس در ایران، فیروز کاظم‌زاده؛ ترجمه منوچهر امیری)
تجارت روس در ایران
با الحاق قفقاز و آسیای میانه به امپراتوری تزارها، با توجه به نزدیکی این دو دولت، بخش عمده مبادلات بازرگانی روسیه تزاری با ایالات شمالی کشور به وسیله تجار این سرزمین‌ها و اقلیت ارامنه صورت می‌گرفت.
موسسات عمده تجارتی روس در ایران که در زمان جنگ بین‌المللی اول فعالیت داشتند عبارت بودند از:
یکم؛ بانک استقراضی ایران که دارای نمایندگی‌هایی در تهران، تبریز، ارومیه، جلفا، رشت، انزلی، مشهد، سبزوار، قزوین، کرمانشاه، همدان، اصفهان و... بود.
دوم، تجارتخانه سوریان کوسیچ که به وارد کردن و فروش چینی و بلورآلات در تهران اشتغال داشت.
سوم، اداره حمل‌ونقل ایران که در آستارا، بندر گز، جلفا، رشت، تهران و مشهد دارای شعبه بود.
چهارم، شرکت تجاری روس و ایران که در بوشهر فعالیت داشت.
پنجم، کمپانی کشتی بخاری روس که در بندر بوشهر، بندر لنگه و بندر خرمشهر نمایندگی داشت.
ششم، کشتیرانی قفقاز مرکوری که در بندر انزلی شعبه داشت.
هفتم، تجارتخانه آرزومانوف که دارای شعبه در مسکو، تهران و همدان بود.
و خیلی از موسسات دیگر که پرداختن به آنها در این مقال نمی‌گنجد.
تجارت بریتانیا در ایران
موسسات بازرگانی فعال انگلستان در ایران عبارت بودند از:
یکم، شرکت هلندی‌الاصل هاتس و پسر که در دهه ۱۲۷۰ ق/۱۸۵۰ م در بوشهر مستقر شد و پس از ثبت شرکت در لندن تحت حمایت بریتانیا قرار گرفت.
دوم، شرکت زیگلر که سوئیسی‌الاصل بود و فعالیت تجارتی خود را از تبریز با واردات قماش منچستر و صادرات ابریشم گیلان در دهه ۱۲۷۰ ق/ ۱۸۵۰م آغاز کرد.
سوم، شرکت موییرو توییدی که بعدا به شرکت تجارتی خلیج‌فارس تغییر نام داد.
چهارم، شرکت گری، پل که از سال ۱۲۸۳ ق/ ۱۸۶۶م در بوشهر استقرار یافته و نقش عمده‌ای در توسعه تجارت در جنوب و جنوب غربی کشور در این دوران ایفا نموده است.
پنجم، شرکت هیلدر برانت استیونس و پسر، هیلدر برانت فعالیت خود را ابتدا در سال ۱۲۹۲ ق/ ۱۸۷۵م در شرکت زیگلر آغاز نمود و سپس تجارتخانه مذکور را که از بزرگترین واحدهای بازرگانی آن زمان به شمار می‌آمد در تبریز تاسیس کرد و با زیگلر به رقابت پرداخت و همچنین برخی از موسسات دیگر...
انگلیسی‌ها گذشته از تجار و شرکت‌های تجاری خود، از تجار هندی نیز برای عملیات بازرگانی و بسط نفوذ بریتانیا در ایالات‌جنوبی و شرقی کشور استفاده می‌کردند. مجموع سرمایه‌گذاری انگلیسیان در ایران در سال‌های جنگ جهانی اول نزدیک به ۷/۹میلیون لیره استرلینگ برآورد شده است.
بانک‌های خارجی
نخستین بانک اروپایی که در ایران شعبی دایر کرد، بانک جدید شرق بود. این بانک بدون آنکه امتیازی دریافت دارد و یا قرارنامه خاصی با دولت ایران به امضا برساند در سال ۱۳۰۵ ق/۱۸۸۸م شعبی در تهران، مشهد، تبریز، رشت، اصفهان، شیراز و بوشهر دایر کرد و مدت دو سال که به فعالیت‌های پولی و بانکی اشتغال داشت با استقبال صاحبان سرمایه و نقدینه از یکسو و با رقابت شدید صرافان ایرانی از دیگر سوی روبه‌رو شد.
بانک شاهنشاهی ایران براساس امتیازی که در سال ۱۳۰۶ ق/ ۱۸۸۹م با همکاری کامل دراموند ولف وزیر مختار بریتانیا در تهران و امین‌السلطان صدراعظم مقتدر ناصرالدین شاه، به بارون ژولیوس دو رویتر اعطا شد، تاسیس شد. رویتر در سال ۱۲۸۹ ق/ ۱۸۷۲م نیز موفق به دریافت امتیاز بسیار گسترده‌ای شد که بخش بزرگی از منابع زیرزمینی و فعالیت‌های بازرگانی کشور را در بر می‌گرفت.
اجازه انحصاری تاسیس بانک شاهنشاهی ایران به مدت شصت سال به رویتر اعطا شد. مامور سیاسی انگلستان در گزارشی که هنگام شورش تنباکو می‌دهد اظهار می‌دارد که نفرت بازاریان شیراز بیش از آنکه متوجه امتیاز تنباکو باشد معطوف به فعالیت‌های بانک شاهی است. وی در گزارش خود می‌نویسد:
«بازرگانان که از بانک شاهنشاهی بسیار ناراضی هستند، شرکتی برای تاسیس یک بانک با ۴۰۰۰ سهم هر سهمی بالغ بر ۲۵ تومان تشکیل داده‌اند این اقدام تا چند روز دیگر تکمیل خواهد شد. به این معنی که تجار از بانک شاهنشاهی نه براتی خواهند خرید و نه براتی خواهند فروخت.» (تحریم تنباکو در ایران، نیکی کدی، ترجمه شاهرخ قائم مقامی)
سرمایه‌گذاری خارجی در صنایع
یکی از نخستین سرمایه‌گذاری‌های نسبتا پر اهمیت در این دوران، سرمایه‌گذاری در روغن زیتون رودبار بود. در سال ۱۳۰۷ ق/ ۱۸۹۰م دو تاجر یونانی به نام‌های کوسیس و تئوفیلاکتوس که تحت حمایت دولت روسیه تزاری بودند، امتیاز گردآوری و تصفیه زیتون گیلان را برای مدت ۲۵ سال از ناصرالدین شاه گرفتند. (عصر بی‌خبری یا تاریخ امتیازات در ایران، ابراهیم تیموری)
درسال ۱۳۰۸ ق/ ۱۸۹۱م به تشویق امین‌الدوله یک شرکت روسی به نام شرکت صنعتی و تجاری ایران به ریاست پولیاکوف ۲۰ هزار لیره برای تاسیس یک کارخانه کبریت‌سازی در خلازیر در نزدیکی زرگنده که ملک امین‌الدوله بود سرمایه‌گذاری کرد، لکن چون خلازیر آن مقدار چوب به‌عمل نمی‌آورد که کفاف کارخانه را بدهد و نیز به‌خاطر آنکه نتوانست با کبریت اتریش و سوئد رقابت نماید، بسته شد. همزمان با تاسیس این کارخانه مهندس لونتین، مدیر کارخانه در محله اروپایی‌نشین تهران کارگاهی برای تهیه قوطی کبریت تاسیس کرد. در این کارگاه منحصرا کارگران یهودی که غالبا دختر بودند کار می‌کردند. پس از تعطیل کارخانه کبریت‌سازی این کارگاه نیز تعطیل شد.
ارسال نظر