حجم تولیدات و صادرات ایران
مهم‌ترین دگرگونی در اقتصاد سنتی ایران در نیمه دوم قرن نوزدهم، توسعه مواد خام بود که از یکسو بازار جهانی به آنها نیاز داشت و از سوی دیگر موجب فراهم آوردن منابع مالی لازم برای خرید فرآورده‌های صنعتی کشورهای غربی می‌شد. ابتدا مهم‌ترین ماده خام صادراتی، ابریشم گیلان و برخی دیگر از نواحی کشور بود. رابینو درباره اهمیت ابریشم گیلان می‌گوید: «رشت در زمان شاه عباس دوم و کریم‌خان زند و آقا محمدخان قاجار به سبب بازرگانی خود شهرت فراوانی داشته است. کاروان‌های متعدد از هند، بخارا و ترکیه و سایر کشورها به این شهر می‌آمدند و ابریشم گیلان را با خود به بنادر مختلف دریای مدیترانه و خلیج‌فارس حمل می‌کردند.
مهم‌ترین دگرگونی در اقتصاد سنتی ایران در نیمه دوم قرن نوزدهم، توسعه مواد خام بود که از یکسو بازار جهانی به آنها نیاز داشت و از سوی دیگر موجب فراهم آوردن منابع مالی لازم برای خرید فرآورده‌های صنعتی کشورهای غربی می‌شد. ابتدا مهم‌ترین ماده خام صادراتی، ابریشم گیلان و برخی دیگر از نواحی کشور بود. رابینو درباره اهمیت ابریشم گیلان می‌گوید: «رشت در زمان شاه عباس دوم و کریم‌خان زند و آقا محمدخان قاجار به سبب بازرگانی خود شهرت فراوانی داشته است. کاروان‌های متعدد از هند، بخارا و ترکیه و سایر کشورها به این شهر می‌آمدند و ابریشم گیلان را با خود به بنادر مختلف دریای مدیترانه و خلیج‌فارس حمل می‌کردند. در سایه بازرگانی ابریشم که تا سال ۱۲۷۷ه.ق/ ۱۸۶۰م به صورت قابل توجهی پیشرفت داشت، رشت توانست زیان‌ها و کمبودهای جمعیت خود را که به سبب طاعون سال ۱۲۴۶ ه.ق/ ۱۸۳۰م پیش آمده بود جبران کند.» در این دوران بنا بر گزارش دبیر سفارت انگلیس درآمد ارزی کشور از صدور ابریشم حدود ۷۰۰ هزار لیره استرلینگ بوده است. تا آنکه در دهه ۱۲۸۰ ه.ق/ ۱۸۶۳م به علت بروز بیماری کرم ابریشم میزان تولید به یک‌چهارم کاهش یافت و با کاهش این محصول اهالی گیلان به تولید برنج برای صادرات به روسیه روی آوردند و آن را تا حدی جایگزین کاهش صادرات ابریشم کردند.
چنان‌که در اواخر قرن گذشته و اوایل قرن حاضر ارزش صادرات برنج در کل صادرات کشور حدود ۱۰ درصد نوسان می‌کرده است. در این میان تریاک از مهم‌ترین مواد خامی بود که در توسعه بازرگانی خارجی ایران در ربع آخر قرن نوزدهم نقش عمده ایفا کرد. صادرات تریاک در دهه ۱۲۹۰ه.ق/ ۱۸۷۰ م با سرعت چشمگیری رو به افزایش نهاد و حجم صادرات آن از ۸۷۰ قوطی (هر قوطی معادل ۲۲ من تبریز) در سال ۸۹-۱۲۸۸ه.ق / ۷۲-۱۸۷۱م به ۷۷۰۰ قوطی در سال ۹۸-۱۲۹۷ ه.ق / ۸۱-۱۸۸۰م رسید. در حالی که به‌خاطر افزایش بهای آن در بازارهای چین و اروپا ارزش آن از حدود ۷۰۰ هزار روپیه به حدود ۵/ ۸ میلیون روپیه افزایش یافت.یکی دیگر از مواد خام که به‌خصوص در زمان جنگ‌های داخلی آمریکا تولید و صادرات آن رونق گرفت، کشت پنبه به‌خصوص در خراسان بود. بازرگانان روسی در توسعه پنبه و ترویج بذر مرغوب آن نقش عمده‌ای داشتند. به‌طور کلی نسبت ارزش صادرات پنبه در کل ارزش صادرات کشور در اواخر قرن گذشته و اوایل قرن حاضر در حال افزایش بود و سرانجام به حدود یک‌چهارم کل ارزش صادرات کشور رسید.
خشکبار نیز در این دوره از اقلام عمده صادرات کشور بود و نسبت آن از ۳ درصد کل صادرات در سال ۱۳۰۶ ه.ق / ۱۸۸۹م به حدود ۱۸ درصد در سال ۱۳۲۸ه.ق/ ۱۹۱۰م افزایش یافت. در برابر تولید و صدور مواد خام، مهم‌ترین واردات کشور در اواخر قرن گذشته، محصولات صنعتی کارخانه‌های غربی و به‌خصوص منسوجات منچستر و قند و شکر بود. ابتدا نسبت منسوجات در کل واردات حدود سه‌چهارم و نسبت قند و شکر و چای حدود یک‌دهم بود. حال آنکه در اوایل قرن حاضر به‌خاطر گسترش عادت عموم مردم به چای، سهم قند و شکر و چای رفته‌رفته افزایش یافت و به حدود یک‌سوم کل واردات رسید و سهم منسوجات به کمتر از نصف واردات کاهش یافت.
منبع: احمد اشرف، موانع تاریخی رشد سرمایه‌داری در ایران دوره قاجار، زمینه، تهران، 1359
ارسال نظر