از پل تا بازار

نگارنده در یکی از مقالات خود در مجله هنر و مردم (شماره هشتاد ویکم-۱۳۴۸) تحت عنوان «دو پل تاریخی مشهور دوره صفویه» اندیشه ایجاد بنای پل الله‌وردی‌خان را سال ۱۰۰۸ هجری و اقدام به ساختمان آن را سال ۱۰۱۱ قمری ذکر کرده‌ام. در این مقاله ابتدا ماخذ این مطلب را از کتاب «تاریخ اصفهان و ری» تالیف جابری‌انصاری به دست می‌دهم و سپس به تکمیل آن که ضمن مطالعات بعدی برای نگارنده حاصل آمده، می‌پردازم. جابری‌انصاری در کتاب «تاریخ اصفهان و ری» در باب وقایع سال ۱۰۰۸ هجری نوشته است که شاه عباس در این سال به بازدید عمارات و باغاتی که درسال ۱۰۰۶ دستور احداث آنها را داده بود، پرداخت.

سی‌وسه پل، طرحی از ژان شاردن (قرن هفدهم میلادی)

اسکندربیک ترکمان منشی حضور شاه‌عباس و مولف تاریخ عالم‌آرای عباسی طرح ساختمان پل مزبور را ضمن بیان وقایع سال یازدهم جلوس شاه عباس اول ذکر می‌کند و چنین می‌نویسد: «و در انتهای خیابان باغی بزرگ و وسیع پست و بلند، نه طبقه جهت خاص پادشاهی طرح انداخته به باغ عباس‌آباد موسوم گردانیدند و پل عالی مشتمل بر چهل چشمه به طرز خاص میان گشاده که در هنگام طغیان آب در کل یک چشمه به‌نظر درمی‌آید قرار دادند که بر زاینده‌رود بسته شده، هر دو خیابان به یکدیگر اتصال یابد.» اسکندربیک‌ترکمان در ذکر آثار اخیر و انشاء و احداث عمارات نیز در جای دیگر به این موضوع به شرح زیر اشاره می‌کند:

«و خیابان سوم موسوم به چهار باغ تخمینا یک فرسخ و باغات و بساتین که در دوطرف خیابان احداث شده و عمارات عالی که در هر باغ ترتیب یافته بیرون از حیز شمار است و در وسط خیابان مذکور پل عالی مشتمل بر چهل‌چشمه بر زاینده‌رود بسته است که سیاحان عرصه گیتی مثل و مانند آن در هیچ ولایتی ندیده‌اند.» اصطلاح «چهل چشمه» که در نوشته اسکندربیک ترکمان به‌کار رفته نه از آن جهت است که پل مذکور چهل چشمه داشته و اکنون سی و سه چشمه آن باقی‌مانده است بلکه از آن جهت است که عدد چهل در ایران کثرت و تعداد را می‌رساند مانند چهل چراغ و چهل تنان و چهل دختر و چهل طوطی و چهلستون و مانند اینها که این اصطلاح آخری به‌خصوص در آثار تاریخی زیاد به کار رفته است.

پیترو دلاواله، نخستین جهانگرد خارجی است که پل الله‌وردی‌خان را توصیف کرده است. وی ایتالیایی است و در سال ۱۶۱۷ میلادی به ایران مسافرت کرده و ضمن دیدار از پایتخت شاه‌عباس درباره پل الله‌وردی‌خان به شرح زیر مطالبی نوشته است: «روی این رودخانه (مقصود زاینده‌رود است) پلی وجود دارد که تماما از آجر ساخته شده و عرض آن از تمام پل‌های رم بیشتر و طول آن حداقل سه الی چهار برابر آن پل‌ها است. معماری این پل به‌طرز غریبی انجام گرفته و در دو طرف آن طاق نماهایی وجود دارد که مردم از زیر و بالای آن عبور می‌کنند. آنچه بیشتر نظر انسان را جلب می‌کند راهروهای زیر پل است که تقریبا همسطح آب قرار گرفته و خنکی و زمزمه آب در طبقه زیرین پل به‌خصوص در تابستان‌های گرم بسیار مطبوع است به‌علاوه در جهتی که آب جریان دارد نزدیک پل دیواره کوچکی از سنگ قرار داده‌اندتا آب از روی آن سرازیر شود و صورت آبشار کوچکی را به‌خود بگیرد و این منظره نیز در حد خود بسیار زیبا است.»

بازار لار را الله‌وردی‌خان ساخته است. علاوه بر پل چهار باغ که الله‌وردی‌خان بانی ساختمان آن بوده، بازار لار را هم الله‌وردی‌خان بنا کرده است. انتونیو تنی ریرو که در سال ۱۶۰۱ میلادی (۱۰۱۰ هجری) لار را مشاهده کرد، می‌‌نویسد این شهر از مراکز بزرگ تجارت در ایران است و درباره بازار آن آورده است که یکی از بزرگ‌ترین بناهای آسیا است که به دستور الله‌وردی‌خان ساخته شده است. او می‌گوید که حتی بزرگ‌ترین ساختمان‌های اروپا نیز نمی‌تواند با این بازار مقایسه شود و آن را این‌طور شرح می‌دهد که چهار دالان طویل با گنبد سرپوشیده از چهار محل مختلف با سردرهای بزرگ شروع شده یکدیگر را در چهار راهی قطع می‌کنند. روی این چهارراه گنبد بزرگی ساخته شده که دارای روزنه‌های متعددی برای آمدن روشنایی است. کف همه بازار از کاشی بسیار اعلی پوشیده شده است. دن گارسیا دوسیلوا فیگوئروا، سفیر فیلیپ دوم دربار شاه‌عباس کبیر نیز بازار شهر لار را از بهترین بازارهای آسیا دانسته است و می‌نویسد که حتی باشکوه‌ترین عمارات اروپا نیز به سختی با آن قابل مقایسه است.

- بخشی از یک مقاله به قلم «لطف اللّه‌هنرور»، مورخ و استاد اسبق دانشگاه اصفهان