رونق باغداری و کشاورزی اصفهان

عبور رودخانه زاینده‌رود از جلگه‌های اصفهان، در تبدیل شدن این منطقه به پرآب‌ترین مکان ایالت جبال بسیار موثر بود و زمینه را برای پرورش انواع محصول کشاورزی مهیا و شرایط طبیعی این شهر آن را به منشأ انواع محصولات کشاورزی و میوه‌ها و... تبدیل‌کرد. بنا به گفته همدانی، اصفهان سرزمینى است پهناور و با ساختمان‌های فراوان و خاکى سالم و کم‌حشره (ابن‌الفقیه همدانی، ۱۳۴۹: ۹۸) اما بارتولد در مورد زمین کشاورزی این شهر، نظری مخالف دارد و می‌گوید که زمین‌های کشاورزی اصفهان به کود بسیاری نیازمند بود و برای رفع این مشکل نیز مردمان این شهر در برج‌های مخصوصی فضله کبوتر جمع می‌کردند و علاوه بر آن مدفوعات انسانی و حیوانی شهر را نیز به کار برده یا حتی مدفوعات انسان را می‌خریدند. (بارتولد، ۱۳۸۶: ۱۸۸) اما با توجه به رشد و تنوع زیاد محصولات کشاورزی و ماندگاری و صادراتی بودن آنها به بلاد دیگر، این گفته نمی‌تواند مقبول باشد؛ همچنین، برای رد این ادعا می‌توان به گفته برخی دیگر از مورخان استناد کرد که به پاکیزگی هوا، مرغوبیت خاک و گوارایی آب اصفهان اشاره کردند، چنان که آمده ‌است حجاج به فرمانداری که به اصفهان می‌فرستاد، گفت: «شهرى را به تو دادم که سنگ آن سرمه، مگس آن زنبور[عسل] و گیاه خشکش زعفران است.» (ثعالبی، ۱۳۶۸: ۲۳۱) و دلیل این سخن می‌تواند شهرت محصولات صادراتی اصفهان به مناطق دیگر باشد که در بیشتر بلاد از آن توصیف نیکویی می‌شده است و منظور آن نیز می‌تواند این گونه باشد که فراوانی زنبور عسل همچون کثرت مگس‌ها بوده و همین‌طور فراوانی زعفران را با فراوانی گیاه خشک که در هر منطقه‌ای پیدا می‌شود، مقایسه کردند.

میوه‌ها و محصولات کشاورزی در اصفهان متنوع، فراوان، سالم، ارزان و مرغوب بوده است و به قول صاحب احسن‌التقاسیم، میوه‌های اصفهان نقل محافل و بلاد مختلف بود (اصطخری، ۱۳۵۷:۱۶۵). میوه‌هایی چون انگور، گلابی، سیب، انار، به، زردآلو، خربزه، هندوانه، هلو و محصولاتی از این قبیل تولید و برداشت می‌شد (ابن حوقل، ۱۳۴۵: ۱۰۸) که به مرغوبیت و فراوانی در بلاد دیگر تولید و برداشت نمی‌شد (قزوینی،۱۳۷۳:۳۶۵). این میوه‌ها در اصفهان به وفور و ارزان یافت می‌شد، چنان که مقدسی می‌نویسد: «میوه‌شان همیشگى و نعمتشان آشکار است؛ من انگور نیکو را در هنگام نوروز آنجا، یک من، به یک دانق خریدارى کردم و همچنین سیب عالى را» (مقدسی، ۱۳۶۱: ۵۸۰). از دیگر محصولات کشاورزی آن زعفران بود که بر زعفران دیگر شهرها برتری داشت (اصطخری، ۱۳۵۷:۱۹۹) حتی، در اصفهان دهستانی به نام جفران بوده که در آنجا زعفران کاشته می‌شده است (ابونعیم اصفهانی، ۱۳۷۷:۹۶) و این سخن نشان از اهمیت خاص زعفران در این شهر دارد که حتی مکانی را به آن اسم نامیده‌اند.

غله و صیفی‌جات نیز در اصفهان تولید می‌شد (مستوفی، ۱۳۸۸:۹۰). حاصل این ناحیه به‌غیر از میوه اکثرا صینی (گندم سفید)، جو، ماش، برنج و نخود، ارزن، ذرت و بذرکتان بود (ابن‌حوقل، ۱۳۴۵:۱۰۸). این محصولات در آنجا کمتر از جاى دیگر کرم می‌زد و حتی سال‌ها سالم می‌ماند (ابن الفقیه همدانی،۱۳۴۹:۲۹۵) و این خاصیت به علت آب و هوای مساعد و خشک این شهر بود که مانع رسیدن رطوبت به محصول شده و از خراب شدن آنها جلوگیری می‌کرد. در اصفهان نوعی بید خوشبو نیز وجود داشت که از آن کنجد می‌گرفتند و روغنی را که از آن به‌دست می‌آمد به اهواز می‌بردند (ابن‌رسته، ۱۳۸۰:۱۸۵). بادنجان را نیز می‌توان از دیگر محصولات کشاورزی اصفهان نام برد (رشیدالدین فضل‌الله، ۱۳۶۸: ۱۸۷).

منبع: علی غلامی فیروزجائی، محسن پرویش، «وضعیت اقتصادی اصفهان در دوران آل‌بویه»، پژوهشنامه تاریخ اجتماعی و اقتصادی، 1393: 57-55.