زری‌بافی که در دوره ایلخانان رونق خاصی داشت، در عهد تیموری به یکی از کارهای نفیس صنایع نساجی ایران ارتقا یافت و نهایتا به‌واسطه حمایت شاه‌عباس، در عصر صفوی به اوج اعتبار خود رسید. در این دوران، زری‌بافان در بافت انواع پارچه‌های زربفت در کارگاه‌های یزد، کاشان، اصفهان و تبریز به خلق چنان آثاری پرداختند که در تاریخ نساجی ایران بی‌نظیر بود (روح‌فر، ۱۳۸۰ ۴۳). در میان مراکز یادشده که هر کدام از ویژگی‌های خاصی برخوردار بودند، زری‌های بافت یزد اغلب طرح محرابی داشتند (همان: ۳۹).

همچنین در کارگاه‌های یزد، بافندگان، انواع زری‌های مرغوب چون: اطلسی، دارایی، حصیری و لبه (همان: ۴۴-۴۰) را با نخ‌هایی از طلا و نقره می‌بافتند (بهشتی‌پور، ۱۳۴۳: ۱۸۴) که در کشورهای اروپایی نیز مشتریان خاص خود را داشت (تاورنیه، ۱۳۶۹: ۴/ ۵۹۶). در میان انواع منسوجات عصر صفوی، عجیب‌ترین محصول کارگاه‌های پارچه‌بافی را مخمل تشکیل می‌داد (آکرمن، ۱۳۶۳: ۱۷). هرچند مهم‌ترین مراکز مخمل‌بافی ایران در حوزه کویر مرکزی جای داشتند، مهارت برجسته مخمل‌بافان یزدی در تغییرشکل طرح‌ها که عمدتا گیاهان تخیلی را در برمی‌گرفت، آنها را به بافت مخمل‌هایی با کیفیت منحصربه‌فرد شهرت بخشید. همچنین نقوش پیچک‌های نیمه‌طبیعی و نیمه‌تخیلی در اندازه‌های بزرگ روی تعدادی از پارچه‌های مخمل، نمادی از خلاقیت و وجه تمایز سبک یزد بود (همان: ۷۸-۷۷).

به هر حال از میان آثار به‌جای‌مانده، دو نمونه از مخمل‌بافت‌های یزد نمادی از مهاجرت نساجان ایران عصر صفوی به‌شمار می‌روند؛ مخملی که بافت اختصاصی یزد بود و به رنگ عنابی سیر برای جانماز در خانه‌ها استفاده می‌شد (زکی، ۱۳۶۳: ۲۴۹-۲۵۰) و قطعه‌ای که با بادزن‌های نخلی و شاخه نباتات گلدار تزئین شده و یکی از دو پارچه‌ای بود که سفیر شاه‌عباس کبیر در ۱۶۰۰ م برای دوک شهر ونیز هدیه فرستاد (همان: ۱۶۵). گذشته از پارچه زربفت و مخمل که طراحان و نساجان یزدی در تولید آنها شهرتی جهانی داشتند، تنوع محصولات کارگاه‌های بافندگی یزد را می‌توان در نمونه‌های دیگری شاهد بود. ترمه: پارچه‌ای که زردشتیان یزد گویا در بدو ورود از کشمیر به ایران رواج دادند (اشرافیان، ۷۹-۱۳۷۸: ۵۰) شرفه: متاثر از سبک غیاث‌الدین یزدی (آکرمن، ۱۳۶۳: ۷۰)؛ اطلسی: با تصاویر صورت انسان (همان: ۶۲)؛ دارایی: از ابریشم خالص بود (تاورنیه، ۱۳۶۹: ۱۲۱)؛ دیباج: که گاهی در بافت آن از نخ‌های زرین استفاده می‌شد (آکرمن، ۱۳۶۳: ۲۴)؛ بنت: پارچه‌ای با بافت دولا و موضوعات گیاهی (همان: ۷۴)؛ تافته، چوچونچه (ایرانشهر، ۱۳۴۳: ۱۸۰۹)؛ انواع پارچه قلمکار نظیر باغی، گل و گلدان، کتیبه‌دار، محرابی، خانه‌خانه، سرو و بته‌جقه (روح‌فر، ۱۳۸۰: ۵۰)؛ شال کمر: از پنبه (همان ۳۰) و پارچه‌های غلکی: از پشم (شاردن، ۱۳۳۶: ۳۶۰).

منبع: پژوهش‌نامه تاریخ اجتماعی و اقتصادی