دکتر حامد عامری

باید در نظر داشت که «تنظیمات» یکی از مهم‌ترین مفاهیم اولیه در درک اندیشه و عمل قانون‌گرایی در عصر قاجار است. این اصطلاح، به‌صورت مشخص از عثمانی وارد ایران شده بود. ترقی‌خواهان ایرانی، به طرز شگفت‌آوری، با همتایان خود در عثمانی دارای ارتباط قوی بودند و تاثیر زیادی از آنها پذیرفته بودند. اینان، با درک وضعیت مشابهی که در اثر تعامل نزدیک با عثمانی پیدا کرده بودند، به طرز غریبی خود را با این کشور در یک زمینه می‌دیدند.

«تنظیمات» بیش از هر چیز به این مساله توجه داشت که اداره امور کشور، با توجه به سنت‌های رایج و مبهم و نانوشته و دست‌وپا گیر و عقب‌مانده، امکان‌پذیر نیست. اگر چه اینان در ارائه نقشه راه برای تنظیمات دربار، حکومت پادشاهی و حتی استبداد شاه را نفی نمی‌کردند، اما به خوبی مشخص بود که هدف اصلاح‌طلبی آنها کانون قدرت سیاسی، یعنی شخص پادشاه و نوع توزیع قدرت در ساختار قدرت آن روزگار بود. از این‌رو، یکی از مهم‌ترین موانع مهم بر سر راه تغییر وضعیت ساختار حکومت، درباریان و حتی خود شاه، به‌طور مشخص ناصرالدین شاه قاجار بودند که البته شاه، خود، همراهی‌های گاه و بیگاهی با اصلاح‌طلبان و ترقی‌خواهان داشت. هرچند نمی‌توان انتظار داشت که دربار تهران که از دیرباز از موانع ترقی‌خواهی در ایران به شمار می‌رفت، ناگهان در خدمت اصلاح‌طلبی باشد. گذشته از مساله تنظیمات، در نقشه‌های ترقی‌خواهانه‌ای که در آن روزگار در مورد مسائلی مانند راه‌آهن و مدارس جدید و مطبوعات و کارخانجات و امثال آن ارائه می‌شد، سعی همه این ترقی‌خواهان بر این مبنا بود که بتوانند با استفاده از نفوذهایی که در دستگاه حکومتی وجود دارد، راهی به سمت مقصود خود بگشایند (برای نمونه‌ای از این تلاش‌ها نک: حامد عامری‌گلستانی، تجدد و قانون‌گرایی: اندیشه میرزا یوسف خان مستشارالدوله، تهران، انتشارات نگاه معاصر، ۱۳۹۴، فصل دوم).