نعمت تحریم برای تولید
لوازم خانگی ایرانی در غیاب رقبای خارجی جهش یافتند
بی‌تدبیری مقام‌های وقت ایالات متحده آمریکا در ترک برجام و تحریم مجدد ایران به‌خصوص در بخش تولید خود را نشان می‌دهد. درست است که این تحریم‌ها علیه ایران فشار زیادی را بر مردم وارد کرده، اما به نظر می‌رسد این تحریم‌ها فوایدی هم برای کشور داشته‌اند که چه‌بسا از راه دیگری به دست نمی‌آمدند. شاید هدف سیاستمداران آمریکایی که نقشه تحریم را می‌کشیدند این بود که با اعمال فشار اقتصادی بر مردم ایران، نارضایتی‌ها را بالا ببرند و به همین سبب است که فشار تحریم‌های ایالات متحده بیشتر بر طرف تقاضای بازار ایران احساس می‌شود تا طرف عرضه. این سیاست برای کشوری با صنعت ضعیف خوب کار می‌کند، اما برای کشوری که حداقل‌های صنایع را برای تامین بیشتر نیازهای داخلی خود داشته باشد حتی می‌تواند نتیجه عکس داشته باشد. حال اگر کشور مورد تحریم یک صادرکننده سنتی نفت و رنجیده از اقتصاد نفتی باشد که از سال‌ها پیش درصدد تنوع‌بخشی به اقتصادش حداقل‌های صنایع را در خود مهیا کرده باشد (دقیقاً مورد ایران)، تحریم شدنش برای صنعت یعنی نعمت.
تجربه تقریباً تمامی کشورهای نفتی نشان داده است که درآمد نفتی در نهایت به مثابه مانعی در برابر رشد تولید سایر صنایع در آن کشورها عمل کرده است. ایران هم مستثنی از این قاعده نیست. درآمد نفتی با تقویت ارزش پول ملی مناسبات اقتصادی را به گونه‌ای می‌چیند که واردات اجناس به‌صرفه‌تر از تولید آنها شود و صادرات کالا نیز به‌صرفه نباشد و به همین راحتی درآمدهای نفت به جای آنکه خرج توسعه و رشد تولید شوند، خرج واردات کالاها می‌شوند. به این ترتیب، بنا بر قاعده، اقتصاد و بازار کشور نفتی هر روز بیشتر به خارج وابسته می‌شود. حال اگر عاملی مثل تحریم از فروش نفت ممانعت کند، آن کشور با محدودیت منابع مالی و اختلال در واردات کالا مواجه می‌شود و تحریم‌ها اثر نخستین خود را به‌طور طبیعی بر طرف تقاضا در بازار داخلی، یعنی مردم می‌گذارند. اگر کشور مورد تحریم بنیان‌های صنعتی سستی داشته باشد و نتواند با تولیدات خود پاسخگوی نیازهای معیشتی مردمش باشد کار آن مملکت تمام است. اما با تغییر شرایط تولید کشورها، چنین تحریم‌هایی اثرگذاری متفاوتی هم در بخش عرضه و هم بخش تقاضا خواهند داشت. تحریم‌ها باعث کاهش ارزش پول ملی می‌شوند و این یعنی توجیه‌پذیری تولید و صرفه بیشتر در صادرات انواع کالا و خدمات. به عبارت دیگر، کالاهای خارجی به سبب کاهش ارزش پول ملی آن کشور قدرت رقابت‌پذیری خود را در بازار از دست می‌دهند و همچنین تحریم‌ها موانع مالی ریز و درشتی پیش پایشان می‌گذارد و مجبور به ترک بازار آن کشور می‌شوند. این یعنی باز شدن عرصه برای تولیدکنندگان داخلی. در ایران که خوشبختانه حداقل‌های صنایع تولیدی مایحتاج زندگی وجود دارد، این معادله با همه تلخی‌اش برای مردم، به معنای سوخت‌رسانی به موتور تولید کشور است. نمونه اعلای این معادله را می‌توان در آمار تولیدات لوازم خانگی مشاهده کرد. همین ماه پیش بود که علیرضا رزم‌حسینی، وزیر صنعت، معدن و تجارت، گفت که آمار تولید انواع لوازم خانگی در کشور از ابتدای سال جاری تا پایان آذرماه نسبت به مدت مشابه سال قبل، ۴۸ درصد رشد را نشان می‌دهد. بر اساس گزارش ایلنا، تحریم‌ها باعث شد بخش تولید لوازم خانگی کشور با توجه به محدودیت‌های به‌وجود‌آمده در واردات این محصولات، روند رو به رشدی داشته باشد و در برخی از اقلام نسبت به دوران قبل از تحریم، تولید لوازم خانگی داخلی ۱۰۰ درصد افزایش داشته است که اتفاق بسیار خوبی در حوزه صنعت است.
بر اساس آمار منتشرشده از سوی وزارت صنعت، معدن و تجارت، در ۱۰ ماه نخست سال ۹۹، تولید ماشین لباسشویی با ۲/ ۵۳ درصد رشد به نسبت مدت مشابه پارسال، به ۸۸۰ هزار و ۵۰۰ دستگاه و تولید تلویزیون با ۷/ ۴۴ درصد رشد به نسبت مدت مشابه پارسال، به ۹۹۵ هزار دستگاه رسیده است. تولید این دو محصول در مدت مشابه سال گذشته ۵۷۴ هزار و ۶۷۰ دستگاه و ۶۸۷ هزار و ۴۰۰ دستگاه بوده است. تولید یخچال و فریزر نیز در این مدت ۱۰ماهه با افزایش ۸/ ۳۰درصدی از یک میلیون و ۲۸۸ هزار دستگاه به بیش از یک میلیون و ۶۸۶ هزار دستگاه رسیده است.
تجربه تحریم‌های پیشین
ایران سابقه‌ای طولانی در تحریم شدن دارد و علاوه بر تجربه تحریم‌ها در سال‌های پس از ملی شدن صنعت نفت در دهه ۳۰ خورشیدی، از همان سال نخست انقلاب اسلامی و پس از اشغال سفارت آمریکا در تهران تاکنون همواره با تحریم مواجه بوده است. اما شاید تحریم‌های گسترده هسته‌ای در سال‌های ۹۰ تا ۹۵ خورشیدی که در نهایت به توافقنامه برجام و برداشته شدن آنها ختم شد و تنفس حدود سه‌ساله پس از آنکه با خروج دونالد ترامپ از برجام و بازگشت تحریم‌های آمریکا علیه ایران به پایان رسید، مهم‌ترین تجربه‌ای بود که صنایع را بیش از پیش آماده مواجهه با تحریم کرد. بنا بر آنچه در مقاله‌ای با عنوان «تاثیر تحریم‌ها بر صادرات غیرنفتی ایران» منتشره در فصلنامه «سیاست‌های راهبردی و کلان» آمده است، پیش از تجربه تحریم‌های هسته‌ای با توجه به سابقه چند دهه تحریم‌های اقتصادی ضد اقتصاد ایران و آسیب‌پذیری قدرت ملی ایران با فشار بر اقتصاد کشور از طریق تحریم‌ها، با برآورد مدل صادرات غیرنفتی در بازه زمانی ۱۳۹۲-۱۳۵۸ این نتیجه حاصل شد که هر یک درصد افزایش شدت شاخص تحریم‌ها موجب کاهش ۱۱/ ۰درصدی در صادرات غیرنفتی می‌شد. بنابراین تحریم‌ها تاثیری منفی و معنا‌دار بر صادرات غیرنفتی کشور داشته‌اند. همچنین تولید ناخالص داخلی واقعی، درجه باز بودن و نرخ واقعی ارز تاثیر مثبت و معنا‌داری بر صادرات غیرنفتی کشور داشته‌اند و رابطه مبادله یا همان نسبت شاخص قیمت کالای صادراتی به وارداتی تاثیری منفی و معنا‌دار بر صادرات غیرنفتی داشته است. رفع تحریم‌ها به موجب برجام باعث شد صنایع کشور که به تازگی از زیر فشار تحریم‌ها خلاصی یافته بودند، فرصتی برای احیا پیدا کرده و خود را بیشتر از قبل آماده شرایط سخت کنند. در نتیجه وقتی در سال ۱۳۹۷ دوباره تحریم‌های سنگینی علیه صنایع ایران وضع شد، صنایعی مثل تولیدات لوازم خانگی راحت‌تر توانستند با شرایط تحریمی کنار آمده و با اتکا به توان داخلی تولیدات خود را حتی افزایش دهند.
رشد عمق تولید
کالاهایی مثل لوازم خانگی از هزاران قطعه تشکیل شده‌اند و طبعاً به دلایل مختلفی همه قطعات در داخل کشور تولید نمی‌شود. چنانچه پای عاملی مثل تحریم وسط باشد، در حالی که قطعات ساخت داخل تاثیرپذیری کمی در برابر آن از خود نشان می‌دهند، قطعات وارداتی کمیاب و گران می‌شوند و در نهایت به همان نسبت قطعات وارداتی به کار گرفته‌شده در محصول نهایی بر قیمت نهایی محصول اثرگذار خواهند بود. به گفته وزیر صمت، در حوزه تولید کل و داخلی‌سازی قطعات تا ۴۰ درصد قطعات داخلی‌سازی شده است. در لوازم خانگی اما وضعیت بهتر است و بر اساس گزارشی از ایسنا، در حال حاضر به‌طور میانگین ۳۰ تا ۳۵ درصد قطعات مربوط به لوازم خانگی وارداتی هستند و بقیه ۶۵ تا ۷۰ درصد بسته به پلت‌فورم واحدهای تولیدی، بومی‌سازی شده است. به گفته کارشناسان، در صنعت لوازم خانگی گازسوز، داخلی‌سازی بیش از ۹۰درصدی اتفاق افتاده و پایین‌ترین میزان داخلی‌سازی مربوط به تلویزیون است که ۳۵ درصد است.
در حالی که افزایش تولید حکایت از رشد صنایع در کشور دارد، رشد درصدهای داخلی‌سازی قطعات به معنای هر چه بومی‌تر شدن آنها و رشد عمق تولید محصولات است. این دقیقاً همان اتفاقی است که در عرصه تولید لوازم خانگی ایران رخ داده است. بر پایه آمارهای انجمن تولیدکنندگان لوازم خانگی به نقل از پایگاه خبری تحلیلی رادار اقتصاد، میزان واردات مواد اولیه مورد نیاز تولید یخچال و فریزر در چهار ماه نخست امسال افت ۱۴درصدی نسبت به مدت مشابه پارسال ثبت کرد و به ۱۶ میلیون و ۵۷ هزار و ۶۸۵ دلار رسید. در واردات مواد اولیه مورد نیاز ماشین لباسشویی کاهش ۵۴درصدی ثبت شد و میزان واردات به ۱۲ میلیون و ۶۱۳ هزار و ۵۱۷ دلار رسید. اما در تولید تلویزیون آمار واردات تغییر چندانی در مقایسه با مدت مشابه پارسال ثبت نکرد و به پنج میلیون و ۳۷۱ هزار و ۸۰۲ دلار رسید. این موضوع در مجموع به معنای بالا رفتن عمق ساخت داخل لوازم خانگی است.
عرصه بی‌رقیب بازار داخلی
همانطور که گفته شد، با تبصره و در نظر گرفتن برخی مسائل، می‌توان گفت تحریم‌ها طرف تقاضا را برای پذیرش تولیدات ایرانی مهیا کرد. در حالی که پیش از تحریم‌ها تا ۶۰ درصد از بازار لوازم خانگی ایران را محصولات وارداتی به خود اختصاص داده بودند و این باور شکل گرفته بود که محصولات ایرانی به لحاظ کیفیت و قیمت تمام‌شده توانایی رقابت با محصولات خارجی را ندارند، اما با از سر گرفته شدن تحریم‌های آمریکا علیه اقتصاد ایران، قیمت‌های لوازم خانگی خارجی به شدت بالا رفت و بازار از این اجناس خالی شد. در نتیجه، جای خالی بازار را لوازم خانگی تولیدی پنج کارخانه ایرانی پر کردند. البته کاهش قدرت خرید مردم و نیز رشد قیمت لوازم خانگی ایرانی باعث شد بخشی از متقاضیان لوازم خانگی به جای خریدن اجناس ایرانی و نو، به سمت بازار اجناس دست‌دوم و تعمیراتی رهسپار شوند، اما آمارهای منتشرشده از سوی وزارت صنعت، معدن و تجارت نشان می‌دهد خریداران لوازم خانگی کم‌کم در حال بازگشت و استقبال از محصولات ایرانی هستند. بنا بر گزارش وزارت صمت، تولید یخچال‌فریزر ایرانی که در سال ۱۳۹۶ به رقم یک میلیون و ۱۵۱ هزار عدد رسیده بود، با بازگشت تحریم‌ها در سال ۱۳۹۷ کاهش یافت و به ۹۹۳ هزار عدد رسید. اما این تولید در سال‌های ۱۳۹۸ و ۱۳۹۹ مجدداً رشد کرد و در نهایت در ۹ ماه ابتدایی امسال به رقم یک میلیون و ۶۸۶ هزار عدد رسیده است. تولید ماشین‌لباسشویی نیز که در سال ۱۳۹۶ رقم ۹۰۱ هزار عدد را ثبت کرده بود، با بازگشت تحریم‌ها کاهش یافت و در سال ۱۳۹۷ به ۵۵۴ هزار دستگاه رسید. اما در سال‌های بعد این تولید با تکیه بر توان داخلی رشد کرد و در ۹ ماه ابتدایی امسال ۸۸۰ هزار عدد از آن تولید شده است. بر اساس گزارش‌های وزارت صمت، تولید کولر آبی نیز از این قاعده تبعیت می‌کند. در سال ۱۳۹۶ معادل ۸۸۰ هزار عدد کولر آبی در کشور تولید شد که با بازگشت تحریم‌ها در سال ۱۳۹۷، تولید این محصول کاهش یافت و ۸۳۹ هزار عدد در سال شد. اما به مرور زمان حجم تولید کولرهای آبی رشد کرد و در ۹ ماه نخست امسال به ۸۵۳ هزار عدد رسیده است.
نکته دیگر آنکه اخیراً علیرضا رزم‌حسینی، وزیر صنعت، معدن و تجارت وعده داده است که قیمت لوازم خانگی کاهش خواهد یافت. به گفته او جهش خوبی در تولید لوازم خانگی ایرانی به وجود آمده است و قیمت‌های آن روز‌به‌روز در حال کاهش است. رزم‌حسینی همچنین با نگاهی به چشم‌انداز صادرات لوازم خانگی ایرانی در آینده ابراز امیدواری کرد که برند ایرانی این محصولات بتواند جایگاه خود را در میان بازارهای کشورهای منطقه و جهان بیش از پیش باز کند.
البته تابستان امسال قیمت لوازم خانگی دچار جهش شد و با وجود سخنان اخیر وزیر صمت درباره کاهش روزانه قیمت‌ها، آنطور که یکی از فروشندگان لوازم خانگی در خیابان امین‌حضور تهران به «تجارت فردا» گفته است لوازم خانگی همچنان نسبت به مدت زمان مشابه سال گذشته به‌طور میانگین حدود ۴۰ تا ۵۰ درصد گران‌تر است. به‌طور مثال «سال گذشته لباسشویی تولید داخل از چهار تا هفت میلیون تومان در بازار به مشتری عرضه می‌شد. در حالی که همان کالا امسال با قیمتی در حدود ۶ تا ۱۲ میلیون تومان در اختیار متقاضیان قرار می‌گیرد. همچنین سال گذشته ارزان‌ترین یخچال‌فریزر حدود سه میلیون و ۸۰۰ هزار تومان به فروش می‌رسید، اما امسال ارزان‌ترین یخچال‌فریزر با قیمت حداقلی پنج میلیون تومان به مشتریان عرضه می‌شود». اثر تحریم‌ها بر طرف‌های عرضه و تقاضا به راحتی با گشت و گذاری در بازار لوازم خانگی قابل رویت است. زیرا هم قیمت‌ها رشد کرده‌اند و هم فروشگاه‌ها پر از لوازم خانگی تولید داخل هستند و کمتر لوازم خانگی خارجی یافت می‌شود که قیمتشان هم بسیار بالاست. در حالی که تا دو سال پیش اغلب اجناس این فروشگاه‌ها از برندهای خارجی به نسبت ارزان بودند.
البته به جز تحریم، عامل مهم دیگر یعنی همه‌گیری بیماری کرونا هم بر بازار و تولید ایران اثرگذار بوده‌اند و افزایش قیمت‌ها در تابستان امسال بیش از تحریم‌ها، نتیجه همه‌گیری کرونا بوده است. دو هفته پیش یکی از فروشندگان لوازم خانگی به «تجارت فردا» گفت که «تا دو ماه پیش زمانی که به کارخانه‌های تولید لوازم خانگی سفارش می‌دادیم، ابتدا باید پول محصولات سفارشی را به‌صورت نقد پرداخت می‌کردیم تا دو ماه پس از آن کالاهای مربوطه را تحویل دهند. اما در حال حاضر به علت موجودی زیاد و انباشته شدن کالاهای لوازم خانگی در انبار کارخانه‌ها به محض سفارش حتی با چک به قیمت کارخانه برای ما ارسال می‌کنند که همین موضوع به جذب بیشتر مشتری برای استفاده از کالاهای تولید داخل کمک می‌کند». به گفته فروشندگان، دلیل این امر آن است که در تعطیلاتی که از سوی ستاد ملی مبارزه با کرونا برای جلوگیری از شیوع بیشتر ویروس کرونا در نظر گرفته شد اغلب کسب‌و‌کارها نیز به اجبار تعطیل شدند، اما کارخانه‌های لوازم خانگی کار خود را متوقف نکرده و همچنان به تولید مشغول بودند و در روند تولید آنها وقفه‌ای ایجاد نشد. این امر در حالی رخ داد که فروشندگان لوازم خانگی با مصوبه ستاد ملی مبارزه با کرونا به اجبار مغازه‌های خود را تعطیل کردند و نتوانستند در این حوزه فروش داشته باشند بنابراین انبار آنها مملو از انواع محصولات لوازم خانگی باقی ماند و همچنین کارخانه‌های لوازم خانگی نیز تولیدات را به انبارهای خود ارسال کردند.
لازم به ذکر است که کاهش قدرت خرید مردم به سبب تحریم و کرونا نیز باعث کاهش استقبال از بازارهای فروش لوازم خانگی شده است و اکنون دیگر آن هیاهو و ازدحام جمعیت گذشته در بازارهای لوازم خانگی دیده نمی‌شود. در واقع، درست است که تولیدکنندگان داخلی در غیاب رقبای خارجی توانستند تولیدات خود را افزایش داده و سهم بازار بیشتری را به خود اختصاص دهند، اما کل بازار لوازم خانگی ایران طی دو سال گذشته کوچک شده که مایه نگرانی است. بر اساس گزارش ایلنا، به گفته اکبر پازوکی، رئیس اتحادیه توزیع‌کنندگان و فروشندگان لوازم خانگی تهران، با وجودی که درصد سود قانونی فروشندگان لوازم خانگی برای کالاهایی همچون یخچال و یخچال فریزر پنج درصد، لوازم صوتی و تصویری هفت درصد و لوازم ریز آشپزخانه ۱۲ درصد است، فروشندگان در شرایط حاضر که قدرت خرید مردم پایین آمده است، کالاهایی همچون یخچال را با یک درصد سود می‌فروشند، اما باز هم استقبال زیادی از آنها نمی‌شود. این در حالی است تجارب برخی کشورهای موفق در زمینه توسعه اقتصادی نشان می‌دهد که ارجحیت کالای داخلی نسبت به نمونه مشابه خارجی آن در میان توده مردم، از جمله ملزومات اصلی موفقیت آن کشورها در ایجاد و توسعه برخی صنایع بوده است. از نظر برخی کارشناسان، افزایش اقبال عمومی نسبت به محصولات ایرانی می‌تواند به عنوان یکی از مهم‌ترین راهکارهای رفع معضلاتی مانند بیکاری گسترده جوانان و حجم بالای قاچاق کالا باشد.
