بنیادهای خیریه در گوشه و کنار جهان
کمک‌های سالانه بنیاد «بیل و ملیندا گیتس» در بخش سلامت مناطق فقیر دنیا حدود شش میلیارد دلار است؛ تقریبا شش برابر بودجه سالانه سازمان جهانی بهداشت (WHO)
سمیه کریمی * «ان‌جی‌او»ها یا همان سازمان‌های مردم‌نهاد، مفاهیمی نظیر کار داوطلبانه بدون چشمداشت مادی و احساس مسوولیت و تعهد در قبال جامعه را به یاد می‌آورند. سازمان‌هایی که با مشارکت مردم به طور داوطلبانه و مستقل از دولت‌ها شکل گرفته و به دنبال سودآوری نیستند، بلکه اهدافی عام‌المنفعه را دنبال می‌کنند.
یکی از شاخص‌های توسعه‌یافتگی یک جامعه، میزان سرمایه‌گذاری اجتماعی در آن است. سرمایه‌گذاری اجتماعی نیز به معنای فعالیت‌هایی است که در راستای افزایش رفاه اقتصادی و توسعه اجتماعی توسط بخش خصوصی، نهادها و سازمان‌های جامعه مدنی صورت می‌گیرد.
فعالیت‌هایی نظیر حمایت از کودکان آسیب‌دیده یا بی‌سرپرست، ایجاد امکانات آموزشی برای مناطق محروم، مبارزه با بیماری‌های واگیردار، مبارزه با اعتیاد، حفاظت از محیط زیست یا صیانت از آثار تاریخی و میراث فرهنگی همگی می‌تواند نمونه‌هایی از فعالیت سازمان‌های مردم‌نهاد در سراسر دنیا باشد که نشان از توسعه‌یافتگی و احساس مسوولیت اجتماعی شهروندان این جوامع دارد. اصولا انگیزه بسیاری از حرکت‌های خودجوش و داوطلبانه مردمی، انجام کارهای عام‌المنفعه و خیریه‌ای بوده که برای کمک به گروه‌ها و اقشار خاصی در جامعه صورت گرفته است. چنین فعالیت‌هایی در دوره‌های مختلف زمانی وجود داشته‌اند و نمی‌توان برای آن مبدا مشخصی در نظر گرفت، اما راه‌اندازی چنین سازمان‌هایی در دو قرن اخیر در دنیا رشد چشمگیری داشته، به طوری که تعداد انجیاوها در آمریکا حدود یک و نیم میلیون، در روسیه ۲۷۷ هزار و در هند حدود ۳/۳ میلیون در سال ۲۰۰۹ تخمین زده شده است. در هند به ازای هر ۴۰۰ نفر یک ان‌جی‌او وجود دارد و رقم کل انجیاوها در هند، چند برابر تعداد مدارس ابتدایی و مراکز بهداشت در این کشور است.
همان‌طور که گفته شد یکی از انگیزه‌ها و اهداف شکل‌گیری سازمان‌های مردم‌نهاد، فعالیت‌های خیریه و عام‌المنفعه است. نگاهی به زمینه‌های مختلف کاری این سازمان‌ها در سراسر دنیا نشان می‌دهد همه این نهادها را می‌توان یک بنیاد خیریه در نظر گرفت و هدف مشترک همه سازمان‌های مردم‌نهاد رفع مشکلات و فراهم کردن شرایط رفاه اقتصادی و توسعه اجتماعی مردم دنیا است.
سازمان‌های مردم‌نهاد در زمینه‌های مختلفی کار می‌کنند و معمولا بر حسب نوع فعالیتی که انجام می‌دهند و نیز حوزه‌ای که تحت پوشش قرار می‌دهند، طبقه‌بندی می‌شوند. اینکه این سازمان‌ها در سطح محلی، ملی، منطقه‌ای یا بین‌المللی کار می‌کنند، نحوه فعالیت و روش کار آنها را متفاوت می‌سازد.
فعالیت‌های خیریه سازمان‌های مردم‌نهاد در دنیا
در مسیر مبارزه با فقر و اجرای پروژه‌های عام‌المنفعه، دولت‌ها و سازمان‌های بین‌المللی متکی بر فعالیت دولت‌ها نظیر بانک جهانی و سازمان ملل متحد تنها می‌توانند در حد حرف زدن پیش بروند و اقدامات تاثیرگذار در زمینه مبارزه با فقر توسط سازمان‌های مردم‌نهاد یا سازمان‌های غیرانتفاعی که به دنبال سودآوری نیستند، صورت می‌گیرد. این سازمان‌ها اغلب فعالیت‌هایی توسعه‌ای و انسان‌دوستانه را در نقاط مختلف دنیا هدایت می‌کنند.
اگر بخواهیم تعریفی از یک سازمان مردم‌نهاد خیریه ارائه دهیم، باید گفت همه فعالیت‌های انسان‌دوستانه و توسعه‌ای در این تعریف گنجانده می‌شوند. برخی از این سازمان‌های مردم نهاد خود مستقیما در زمینه فقرزدایی اقدام عملی انجام نمی‌دهند، بلکه با روش‌های مختلف اقتصادی بودجه‌ای برای کمک به انجیاوهای محلی فعال برای فقرزدایی فراهم می‌کنند و با اعطای این کمک‌های مالی به طور غیر‌مستقیم در زمینه مبارزه با فقر تاثیرگذارند.
زمینه کاری سازمان‌های مردم‌نهاد فعال در حوزه خیریه هم می‌تواند بسیار متفاوت باشد. به این ترتیب که بعضی از آنها خدمات مالی نظیر اعطای وام به فقرا ارائه می‌دهند، بعضی دیگر در زمینه فراهم کردن آب پاک و بهداشتی برای بهبود سلامت و بهداشت اقشار محروم جامعه فعالیت می‌کنند. برخی دیگر نیز در جهت بهبود شرایط آموزشی کار می‌کنند و به طور کلی تلاش می‌کنند به هر طریق تغییری هرچند کوچک با منظور پایان دادن فقر در دنیا ایجاد کنند. این سازمان‌های مردم‌نهاد اغلب بسیار تاثیرگذارتر از برنامه‌های دولتی عمل کرده و به مراتب کمتر از برنامه‌های مشابه دولتی در آنها امکان فساد وجود دارد.
در کنار فعالیت سازمان‌های مردم‌نهاد کوچک در سطح محلی، شهر یا کشور، بعضی از سازمان‌های غیردولتی قدیمی‌تر کم کم به سازمان‌های بزرگی تبدیل شده‌اند که در حد و اندازه بانک جهانی و دیگر سازمان‌های مبتنی بر دولت‌ها می‌توانند بر روند کاهش فقر و طرح‌های عام‌المنفعه تاثیرگذار باشند. این سازمان‌های غیردولتی بیشتر در کشورهای توسعه‌یافته‌ای نظیر آمریکا، ژاپن و اروپا شکل گرفته‌اند، اما در همه نقاط دنیا فعال هستند و شعبه دارند. در اینجا به معرفی اجمالی چند سازمان مردم‌نهاد خیریه مطرح و بزرگ دنیا می‌پردازیم:
آکسفام (Oxfam)
سازمان «آکسفام» [۱] مستقر در آکسفورد انگلیس با هدف مبارزه با فقر و بهبود شرایط زندگی مردم در سراسر جهان تاسیس شد. نظیر بسیاری دیگر از سازمان‌های مردم‌نهاد بزرگ، این سازمان هم در سراسر دنیا توسعه یافته و تبدیل به یک سازمان مردم نهاد بین‌المللی شده است، آکسفام در ۷۰ کشور در زمینه‌های مبارزه با فقر، برابری جنسیتی، آموزش و مبارزه با بیماری‌های مختلف فعالیت می‌کند.
یک نمونه از برنامه‌های موفق این بنیاد در سال ۲۰۰۳ با همکاری دو سازمان آکسفام انگلیس و نیوزلند در یکی از شهرهای ویتنام اجرا شد که میزان حضور کودکان را در مدرسه افزایش داد. با اجرای این برنامه، تنها در مقطع ابتدایی ۵۳ درصد از کودکان به طور منظم در مدرسه حاضر شدند و از نکات مهم این برنامه حضور قابل توجه دختران در مدرسه بود.
بنیاد بین‌المللی کر (Care international)
«کر» یکی از بزرگ‌ترین سازمان‌های امدادرسانی در دنیا است که در سال ۱۹۴۵ در ایالات متحده آمریکا تاسیس شد تا به پناهندگان و آوارگان جنگ جهانی دوم کمک کند. در حال حاضر ماموریت اصلی این بنیاد به میزان قابل ملاحظه‌ای تغییر یافته و بر تعاون و مشارکت برای پایان دادن به فقر در نقاط مختلف دنیا تاکید دارد.
این بنیاد با بیش از ۱۲ هزار نفر کارکنان در ۷۲ کشور دنیا برنامه‌هایی را در دست اجرا دارد. شعب مختلف این بنیاد در آمریکا، انگلیس، ژاپن و هشت کشور دیگر فعال است و تنها در آمریکا بیش از ۳۵۰ هزار نفر اعانه‌دهنده دارد. در سال ۲۰۰۴ شعبه آمریکایی این بنیاد به تنهایی بودجه‌ای معادل ۵۱۷ میلیون دلار برای هدایت ۸۷۰ پروژه کاهش فقر در ۷۰ کشور دنیا هزینه کرد که این پروژه ۴۵ میلیون نفر را پوشش می‌داد. این برنامه اجرای برنامه‌های آموزشی برای یک میلیون دانش‌آموز، کمک به برنامه‌های پیشگیری از ابتلا به ایدز برای ۷ میلیون نفر، کمک به پیشبرد برنامه‌های کشاورزی برای ۵/۶ میلیون نفر و بهبود طرح‌های بهداشتی و سلامت برای حدود ۹ میلیون نفر را شامل می‌شد.
بنیاد نجات کودکان
این سازمان در سال ۱۹۱۹ به منظور کمک به کودکانی که از عواقب و نتایج جنگ جهانی اول رنج می‌برند در انگلیس تاسیس شد. درحال حاضر این بنیاد در ۲۷ کشور دنیا حضور دارد و همه این شعب در کنار یکدیگر «اتحادیه نجات کودکان» را تشکیل می‌دهند. این اتحادیه در ۱۱۰ کشور به منظور کمک به کودکان برای دسترسی به زندگی بهتر فعالیت می‌کند که این فعالیت‌ها زمینه‌های مختلف از آموزش، سلامت و بهداشت و کمک‌رسانی در شرایط اضطراری را در بر می‌گیرد.
بنیاد خیریه بیل و ملیندا گیتس
این بنیاد خیریه بزرگ‌ترین سازمان خیریه خصوصی در جهان به شمار می‌رود که تا به امروز مجموعا بودجه‌ای معادل ۲۸ میلیارد دلار را وقف کارهای خیریه کرده است. در حقیقت این مبلغ توسط بنیاد سرمایه‌گذاری شده و به جای اینکه تنها یک بار هزینه شود، از محل درآمدهای حاصل از این سرمایه‌گذاری کمک‌های مالی برای اجرای پروژه‌های خیریه صورت می‌گیرد. این چرخش مالی سبب شده بنیاد بیل و ملیندا گیتس به یکی از اصلی‌ترین منابع کمک مالی در بخش بهداشت و سلامت در دنیا تبدیل شود، کمک‌های مالی این بنیاد در بخش سلامت سالانه به شش میلیارد دلار می‌رسد و این در حالی است که بودجه سالانه سازمان بهداشت جهانی (WHO) تنها یک میلیارد و ۶۵ میلیون دلار است.
سازمان امدادرسانی بنگلادش
این بنیاد خیریه به واسطه فعالیت‌های اقتصادی که در آمریکا انجام می‌دهد، بودجه‌ای برای اعطای کمک مالی به انجیاوهای محلی در بنگلادش فراهم می‌آورد. به این ترتیب پروژه‌های توسعه‌ای را که منجر به ایجاد اشتغال و ریشه کن کردن فقر در میان خانواده‌های بنگلادشی می‌شود تشویق می کند. این بنیاد چندین پروژه نظیر توسعه ماهیگیری، مرغداری و کرایه دادن گاو به خانوارهای فقیر روستایی را تامین مالی کرده است.
بانک گرامین
«گرامین بانک» هم یکی دیگر از موسسات انسان‌دوستانه بزرگ دنیا است که ابتکار جالبی برای اعطای کمک‌های مالی به اقشار محروم در بنگلادش به کار برده است. این بانک در حوزه «مایکرو-کردیت» (micro credit) فعالیت داشته و آغاز فعالیت آن در بنگلادش بوده است. اصطلاح مایکرو-کردیت به معنای اعطای وام‌های کوچک به وام‌گیرندگان فقیر است که به طور معمول فاقد وثیقه، اشتغال پایدار و سابقه اعتباری قابل اثبات هستند. موسس این بنیاد «محمد یونس» به عنوان مخترع و مبتکر این سیستم کمک‌های مالی به فقرا نامیده می‌شود و این بنیاد به میلیون‌ها فرد کم‌درآمد در بنگلادش به ویژه زنان خدمات مالی قابل توجهی ارائه داده است.
نظیر چنین سازمان‌های مردم‌نهاد خیریه که با ایده‌های جدید کار خود را در محدوده یک منطقه یا روستا شروع کرده و به تدریج توسعه یافته و هم اکنون در عرصه بین‌المللی فعال هستند، موارد زیادی وجود دارد [۲]. اما نباید فراموش کرد که همواره فعالیت سازمان‌های مردم‌نهاد محلی و کوچک است که با شناخت دقیق از نیازهای جامعه‌ای که از آن برخاسته‌اند می‌تواند در حل مشکلات تاثیرگذار و کارگشا باشد. همان‌طور که در مرور فعالیت سازمان‌های مردمی خیریه بزرگ دنیا اشاره شد، این سازمان‌ها نیز بخش بزرگی از کمک‌های مالی و پروژه‌های خود را به واسطه همین انجیاوهای محلی انجام می‌دهند و موفقیت بسیاری از پروژه‌های خیریه بزرگ بدون وجود این سازمان‌های مردم‌نهاد محلی امکان‌پذیر نیست.
سازمان مردم‌نهاد و امور خیریه در ایران
بحث فعالیت‌های خیریه مردمی در ایران موضوع جدیدی نیست. سالیان سال است که موسسات خیریه و صندوق‌های قرض‌الحسنه در شهرها و روستاها فعال هستند و نهاد وقف هزاران سال است که وجود دارد و اینها نمونه‌هایی از «سرمایه‌گذاری اجتماعی» در اشکال سنتی هستند. اما فعالیت‌های داوطلبانه مردمی در قالب سازمان‌های مردم‌نهاد قالب جدیدتری برای انجام فعالیت‌های خیریه به شمار می‌رود که به دلایل مختلف چندان در کشور رونق نیافته است.
تا ۵ یا ۶ سال پیش، «سازمان ملی جوانان» مملو از حضور و فعالیت این گروه‌های اجتماعی بود، اما اکنون متاسفانه تعداد گروه‌های فعال بسیار کم شده است. وجود نگاه سیاسی به این سازمان‌های مردم‌نهاد و برخی مانع‌تراشی‌های عجیب و غریب در برابر آنها انگیزه برای برپایی چنین سازمان‌هایی را کاهش داده و از طرف دیگر برای صدور مجوز فعالیت در این زمینه‌ها باید از هفت خوان گذشت. این درحالی است که در کشورهای توسعه‌یافته، سازمان‌های مردم‌نهاد نیاز به گرفتن مجوز فعالیت از هیچ جایی نداشته و صرفا ثبت می‌شوند و به علاوه در بسیاری از شهرهای مدرن دنیا، عملا این انجیاوها هستند که مدیریت شهری را به عهده گرفته‌اند. در چنین فضایی کار داوطلبانه به حدی ارزش دارد که امتیاز مثبتی در رزومه افراد به شمار رفته و نشان‌دهنده احساس مسوولیت و تعهد بالای افراد است. در نقطه مقابل، باید بدانیم که کم بودن فعالیت‌های داوطلبانه و حضور کمرنگ بخش خصوصی در عرصه‌های اجتماعی و اقتصادی در هر کشوری به معنای کمبود سرمایه‌گذاری اجتماعی است. چنین جوامعی از پایداری و ثبات برخوردار نیستند و عوارض نامطلوبی نظیر فساد، عدم اعتماد و سوءظن و بدگمانی گسترده
این جوامع را تهدید می‌کند.
* somi.karimi@gmail.com
ارجاعات:
۱-http://www.oxfam.org/en/about
۲-http://library.thinkquest.org/۰۵aug/۰۰۲۸۲/other_org.htm
ارسال نظر