جواد رنجبر*

بخش نخست: سوالات مبنایی

مسوولیت اجتماعی یک مفهوم انتزاعی نیست. دست کم بهتر است آن را درگیر انتزاعیات نکنیم. مسوولیت اجتماعی مساله ای روشن و مشخص است. اساسا همه پدیده‌های خوب زندگی روشن و مشخص هستند. در این جا سعی می‌شود برخی از سوالات و مسائل مربوط به مسوولیت اجتماعی مطرح شود. ۱- مسوولیت اجتماعی به عنوان بعدی از فعالیت کارخانه تقریبا در ایران جدید است و به همین اندازه ضرورت دارد که درباره آن بیشتر بحث و گفت‌وگو شود. اولین سوال و بدیهی‌ترین سوال که معمولا نیز فراموش می‌شود این است: مسوولیت اجتماعی چیست؟ پس از دانستن پاسخ این سوال می‌توان سوالات بعدی را پرسید و مسائل را به درستی تحلیل کرد. می‌توان گفت مسوولیت اجتماعی گسترش اجتماعی و انسانی کارآفرینی است. به عبارت دیگر تمام مزایای کارآفرینی که در درون کارخانه اتفاق می‌افتد با مسوولیت اجتماعی گسترش عمودی (در سطح باورهای فرهنگی) و افقی (برای تعداد بیشتری از افراد) پیدا می‌کند و جامعه را متاثر می‌سازد. بنابراین کارخانه‌داری با تحقق مسوولیت اجتماعی بالاترین و پیشرفته‌ترین شکل کسب‌وکار را بنیان می‌نهد که آثاری بسیار بزرگ‌تر از داد و ستد اقتصادی دارد. با این حساب مراحل ابتدایی کسب‌وکار با نوع تقسیم سود و همه منافع کارآفرینی، مشخص می‌شود. زمانی که سود فقط به سرمایه دار تعلق می‌گیرد و جامعه متضرر می‌شود، زمانی که سود فقط به سرمایه‌دار و پرسنل زیر مجموعه‌اش تعلق می‌گیرد و باز جامعه متضرر می‌شود، کسب‌وکار در حالت‌هایی بدوی قرار دارد و هنوز تکامل نیافته است. متعالی‌ترین شکل کسب‌وکار زمانی است که سود به جامعه تعلق گیرد. این تعریف بسیار کلی است، اما می‌تواند تمام شاخص‌های مسوولیت اجتماعی را اعم از تحقق نقش رهبری و آموزشی و پیش برنده برای پرسنل و سایر همکاران و مشتریان، بومی گرایی، تلاش برای توسعه زیربناهای علمی و دانشگاهی، نتایج رسانه‌ای و اجتماعی توسعه کسب‌وکار و امور خیریه را در بر گیرد. مهم‌ترین مساله این است که روشن شود مسوولیت اجتماعی گامی فراتر و پیشرفته‌تر از تحقق مسوولیت‌های ذاتی کارآفرینی و مسوولیت و وظایف قانونی کارخانه داری است. حتی مسوولیت اجتماعی از

تکامل یافته‌ترین تئوری‌های علمی مدیریت نیز فراتر است؛ چرا که لازم است پس از همه آنها اتفاق افتد. در واقع تمام تئوری‌های علمی و وظایف قانونی شروط لازم برای تحقق مسوولیت اجتماعی هستند. کارفرما باید حقوق پرسنل را برابر مقررات قانونی و اخلاقی رعایت کند، شرایط کار ایمن را برای کارگر فراهم کند، اقساط تسهیلات خود را به موقع پرداخت کند و استانداردهای کیفیت و محیط زیست را رعایت نماید و مرتب در آموزش پرسنل و پیاده‌سازی اصول مدیریت جدید کوشا باشد، سپس به مسوولیت اجتماعی بپردازد. مسوولیت اجتماعی توجه به محیط زیست یا حقوق کارگر نیست. این دو جزو وظایف قانونی کارآفرین هستند و اگر رعایت نشوند باید تاوان سنگینی پرداخت شود. بنابراین مسوولیت اجتماعی زمانی مطرح می‌شود که زیربناهای قانونی و علمی و عقلانی کارخانه مستحکم شده باشد. کارخانه ای که امکان یا تمایلی به پرداخت دیون خود ندارد، حقوق قانونی و انسانی کارگران را نادیده می‌گیرد، فاقد هر نوع اعتبار تجاری است و مشتریانش ناراضی هستند اساسا نمی تواند و نباید وارد بحث مسوولیت اجتماعی شود. با این توصیف آشکار می‌شود که برخی مانورهای تبلیغاتی به نام مسوولیت اجتماعی از سوی واحدهایی که اقساط معوق بانکی یا حقوق معوقه پرسنلی دارند یا محیط زیست را تخریب می‌کنند یا کالای بی‌کیفیت تولید می‌کنند اساسا ربطی به مسوولیت اجتماعی ندارد.

۲- در مجموعه فعالیت‌های یک کارخانه مسوولیت اجتماعی جزو اصول است یا فروع؟ یعنی حتما باید باشد یا می‌توان نبودش را توجیه کرد؟ در کارخانه بازاریابی و فروش، تولید و مهندسی و بخش‌های مرتبط با آن مانند انبار داری، تامین مواد اولیه، توسعه منابع انسانی، تبلیغات و... کارهایی است که جزو اصول به حساب می‌آید. اما برگزاری یک مراسم سنتی یا آیینی جزو فروع است. حال مسوولیت اجتماعی کدام یک از این است؟ به نظر می‌رسد بر مبنای تعریف فوق می‌توان مسوولیت اجتماعی را چون آخرین گام کارآفرینی است برای همیشه به تاخیر انداخت و نادیده گرفت. همان طور که برخی سعی می‌کنند با مانورهای تبلیغاتی خود را خیر و مسوولیت‌پذیر نشان دهند برخی نیز ممکن است با طرح مشکلات کارخانه بخواهند برای همیشه مسوولیت اجتماعی را فراموش کنند. اما مسوولیت اجتماعی یک اصل است و تعطیل بردار نیست. هیچ کارخانه‌ای در مرحله فونداسیون، ساختمان‌سازی، نصب ماشین‌آلات یا تولید متوقف نمی ماند. بسیار عجیب است که کسی کارخانه‌ای را در مرحله زیرسازی متوقف و ادعا کند که کارخانه بزرگی دارد. یا محصولات را پس از تولید صرفا روانه انبار کند و اقدامی برای فروش انجام ندهد و بگوید موفق شده است. مسوولیت اجتماعی نیز مرحله‌ای متاخر در کارخانه داری است و پس از راه‌اندازی و توسعه سخت‌افزاری و نرم‌افزاری باید در زنجیره تکامل آن قرار داده شود. حذف مسوولیت اجتماعی به مثابه نیمه تمام رها کردن کارخانه است.

۳- در یک برنامه مسوولیت اجتماعی اولویت با کدام مسائل است؟ البته زمانی که از برنامه سخن گفته می‌شود طبعا اولویت‌ها نیز لحاظ شده است، اما چون در ایران برنامه ها چندان دقیق و روشمند نوشته نمی شوند ممکن است برنامه مسوولیت اجتماعی تضاد درونی داشته باشد یا با برنامه کاری کارخانه متناقض باشد. در این صورت چه باید کرد؟ مثلا بین برنامه ای که کمک به کودکان بی سرپرست را در نظر دارد با یک برنامه زیست محیطی کدام را باید ترجیح داد؟ طبعا برنامه‌هایی که مستقیما با انسان‌ها ارتباط دارند در اولویت اول هستند. حفظ حیات حیوانی و گیاهی، مشتمل بر آب و خاک، در مراتب بعدی است. مسلما در صورتی که برنامه‌های کاری با برنامه مربوط به مسوولیت اجتماعی تضاد داشته باشد برنامه کاری اولویت دارد. باید کارخانه و تولید و درآمد وجود داشته باشد تا امکان پرداختن به مسوولیت اجتماعی نیز ممکن باشد. حفظ تولید، بهره‌وری و سود دهی و استانداردهای کارخانه داری مقدم بر مسوولیت اجتماعی است.

*Ranjbarmail۲@yahoo.com