دکتر علی دادپی* بعد از یک مبارزه طولانی با سرطان، هوگو چاوز رییس‌جمهور ونزوئلا دیروز درگذشت. او چهارده سال بر ونزوئلا حکم راند و در شمار سیاستمداران چپگرای آمریکای لاتین بود که با الهام از حکومت کمونیستی فیدل کاسترو در کوبا کوشید آمیزه‌ای از سیاست‌های ضد آمریکایی در عرصه روابط خارجی و برنامه‌های رفاه اجتماعی اجرا کند و برای ونزوئلا اعتبار بین‌المللی و برای ونزوئلایی‌ها رفاه و رشد اقتصادی به ارمغان بیاورد. چاوز در حالی جان به جان آفرین تسلیم کرد که ونزوئلایی‌ها با قفسه‌های خالی و کمبود برخی کالاهای اساسی مواجهند و به نظر می‌رسد بولیوار پول ملی این کشور در آستانه کاهش ارزش دیگری است. آیا چاوز مسوول این وضعیت آشفته اقتصادی است؟ پاسخ به این سوال بسیار دشوار است. سیاست‌های اقتصادی او برای بسیاری از ونزوئلایی‌ها تاثیری متفاوت از اثرشان بر اقتصاد ونزوئلا داشت. در عرصه اقتصاد چاوز یک مردم‌گرا بود. هدف او راضی نگه داشتن توده مردم و نه گسترش زیرساخت‌های اقتصادی بود. این یک واقعیت است که چاوز در عرصه اقتصاد به راه‌حل‌های سریع و فوری اعتقاد داشت و با فرمان می‌کوشید کشتی اقتصاد را به مسیر دلخواهش بیاورد. او تصمیمات اقتصادی زیادی را در حین برنامه زنده تلویزیونی‌اش «الو، رییس‌جمهور» در پاسخ به تقاضاهای شنوندگانش می‌گرفت و کمتر توجهی به مکانیسم‌های اقتصادی و بازارها داشت. ابزار او در این راه تفاوتی با ابزار دیگر دولت‌های چپگرا در کشورهای در حال توسعه نداشتند: ملی کردن بخش خصوصی، استفاده از درآمد سرشار نفت ونزوئلا و تغییر دادن نرخ برابری پول ملی با ارزهای خارجی. با این حال چاوز کوشید برای میلیون‌ها ونزوئلایی کم درآمد و فقیر برنامه‌های مختلف مبارزه با فقر، خرده وام‌دهی و بهداشت عمومی را به اجرا بگذارد. برای همین بسیاری به او در انتخابات پیاپی رای دادند تا در قدرت باقی بماند. در دهه اول حکومت او بر ونزوئلا بنا به برخی گزارش‌ها فقر در جامعه ونزوئلا کاهش پیدا کرد، از مرگ و میر نوزادان یک سوم کاسته شد، مرگ بر اثر سوءتغذیه پنجاه درصد کاهش پیدا کرد و جمعیت دانشجویی ونزوئلا دو برابر شد. اما در همین دوره نرخ قتل در کشور چهار برابر شد، تورم به ۱۸ درصد رسید و فساد اداری گسترش پیدا کرد. واقعیت اینجاست که چاوز نتوانست ساختار اقتصادی ونزوئلا را تغییر دهد. مانند سایر کشورهای آمریکای لاتین اقتصاد ونزوئلا از دهه هشتاد میلادی از بیکاری، تورم، بی‌ثباتی اقتصادی، فرار سرمایه، فساد اداری، فقر و عدم وجود یک سیستم قضایی مستقل رنج می‌برد. نرخ فقر رو به افزایش در این کشور نفت خیز یکی از دلایل به قدرت رسیدن این سرهنگ سابق چتربازان و فرزند دو معلم روستایی بود. بسیاری از مردم کم درآمد ونزوئلا به دنبال یک منجی بودند. چاوز با فریادها و شعارهای دلنشینش آن منجی بود و کوشید برای آنها رفاه را به ارمغان بیاورد بدون آنکه از عوامل بی‌ثباتی اقتصادی در ونزوئلا بکاهد. افزایش انحصارات دولتی، استفاده گسترده از منابع دولتی در شبکه توزیع مانع از گسترش بازارهای محلی و بومی شد که ثبات و دوام رشد و توسعه اقتصادی را تضمین می‌کردند. بخش هنگفتی از درآمدهای نفتی در سپرده‌های ویژه‌ای ذخیره می‌شد که رییس‌جمهور می‌توانست آنها را به صلاحدید خود هزینه کند و این از شفافیت اقتصادی در کشور کاست. سیاست‌های چاوز بر علیه اقلیت سرمایه‌دار و دارای ارتباطات گسترده با جهان توسعه‌یافته به فرار مغزها در این کشور دامن زد. در حالی که اندازه جامعه دانشگاهی در این کشور در حال افزایش بود سرمایه انسانی ونزوئلا در امور صنعتی و بازرگانی کاهش پیدا می‌کرد. همزمان چاوز به دنبال تحقق رویای آمریکای لاتین متحد بخشی از سرمایه ونزوئلا را در پروژه‌هایی هزینه کرد که برای اقتصاد ونزوئلا بهره‌ای نداشتند. او به مصرف‌کنندگان کم درآمد در ایالات متحده آمریکا سوخت زمستانی ارزان عرضه کرد، اوراق قرضه آرژانتین ورشکسته را خریداری کرد و در اکوادور سرمایه‌گذاری کرد. در این روزها، میلیون‌ها ونزوئلایی برای چاوز عزاداری خواهند کرد. او نماد همه چیزهای خوبی بود که یک مصرف‌کننده در زندگی روزانه اش دوست دارد: سوخت ارزان، بیمه رایگان و کالاهای ارزان قیمت. با این حال ساختار اقتصادی ونزوئلا در شرایط بهتری از گذشته نیست. شرکت نفت ونزوئلا هنوز تامین‌کننده ۹۴ درصد درآمدهای خارجی ونزوئلا است. این شرکت قرار بود در سال گذشته به تولید ۸/۵ میلیون بشکه نفت در روز دست یابد، اما اکنون تنها می‌تواند بین ۸/۲ تا ۳ میلیون بشکه در روز تولید کند. بسیاری دولت چاوز را به غفلت در تعمیر و نگهداری صنعت نفت ونزوئلا متهم می‌کنند. از این میزان ۲۷۰ هزار بشکه در روز به چین برای بازپرداخت وام‌های دریافتی ونزوئلا از این کشور صادر می‌شود و ۴۰۰ هزار بشکه در روز با تخفیف ویژه به کوبا فروخته می‌شود. از آنجا که ونزوئلا از گاز طبیعی در تولید برق استفاده نمی‌کند بخش قابل توجهی از سوخت تولیدی ونزوئلا در خود این کشور سوزانده می‌شود. ونزوئلایی‌ها از سوخت ارزانی برخوردارند و مصرف بنزین بسیار بالایی دارند که جلوی صادرات این کالا را می‌گیرد. ماه گذشته بولیوار، واحد پول ملی ونزوئلا که قهرمان ملی محبوب چاوز هم هست، یک سوم ارزش خود را از دست داد. چاوز آخرین سیاستمدار از نوع خود در جهان در حال توسعه نبوده و نیست. باز زمانی که کندی رشد اقتصادی و فساد اداری به فقر در جوامع دامن بزند، مردمی که خود را در حاشیه قدرت سیاسی و رفاه اقتصادی می‌یابند، چاوز زمان خود را پیدا خواهند کرد تا بخشی از سهم از دست رفته شان از امتیازات و موهبت‌های اقتصادی را به دست آورند. زندگی هوگو چاوز محدودیت‌های این سیاستمداران و هزینه اقتصادی آنها را به ما نشان می‌دهد. تنها اقتصادهای نفتی هستند که می‌توانند این هزینه‌ها را بپردازند و حتی این اقتصادها نیز نمی‌توانند فرصت‌های از دست رفته را دوباره به دست بیاورند. * استاد دانشگاه کلایتون آمریکا