نگاه - پدران تکنوکراسی ایران
ضیاءالدین و حزب اراده ملی
به‌دنبال اعتصاب مهندسان، کانون به فکر شرکت در انتخابات افتاد و توانست چند نماینده نیز به مجلس (مجلس چهاردهم) بفرستد. از این پس بود که آنان به فکر تاسیس حزب افتادند و اهدافی فراتر از خواسته‌های صنفی را مطرح کردند.
سیاوش یاری
به‌دنبال اعتصاب مهندسان، کانون به فکر شرکت در انتخابات افتاد و توانست چند نماینده نیز به مجلس (مجلس چهاردهم) بفرستد. از این پس بود که آنان به فکر تاسیس حزب افتادند و اهدافی فراتر از خواسته‌های صنفی را مطرح کردند. پس از تاسیس حزب اراده ملی (به‌عنوان نماینده گرایش‌های غرب‌گرایانه) که به دنبال کودتای ۱۲۹۹ توسط ضیاء و به کمک وفاداران رضاخان شکل گرفت و نیز تاسیس حزب توده که نماینده گرایش‌های مارکسیستی و جنبش‌های کارگری بود، اعضای کانون مهندسان حزب ایران را با شعارهای وطن‌پرستی، آزادی‌خواهی، ناسیونالیسم، تعدیل ثروت، بسط عدالت و مبارزه با فساد به‌وجود آوردند. این حزب در اسفند ماه سال ۱۳۲۲ تاسیس گردید و اعلام کرد که ثبات و پیشرفت جامعه با تحقق شعار«کار، داد، آزادی» و نیل به سعادت نیز «با فکر ایرانی، به‌دست ایرانی، برای ایرانی» امکان‌پذیر خواهد بود و اعلام کرد که «با جهل اکثریت و فساد اقلیت مبارزه کنید.»
حسین مکی از سی‌نفر به عنوان اعضای موسس حزب ایران نام می‌برد که از جمله می‌توان به دکتر شمس‌الدین جزایری، مهندس غلامعلی فریور، مهندس احمد زیرک‌زاده، مهندس ناصر معتمد، مهندس کاظم حسیبی، مرتضی مصور رحمانی، دکتر عبدالله معظمی، دکتر محسن نصر، محسن خواجه‌نوری، مهندس گزیده‌پور و خود حسین مکی اشاره کرد. برخی معتقدند که حزب ایران که دارای تمایلات لیبرالی و سوسیال‌دموکراتیک بود، به علت مخالفت با دیکتاتوری و سلطه بیگانه و فساد دستگاه اداری، عده قابل‌توجهی از ملیون و حتی افراد مذهبی را به خود جذب کرد، اما حزب در واقع از خصلت یک تشکل توده‌ای و مردمی به‌دور بود و به همین خاطر هم جز در میان تحصیلکردگان و افراد اداری نتوانست پایگاه مردمی قابل‌توجهی داشته باشد؛ بنابراین سران حزب بیشتر به فکر نفوذ در ارکان دولت و به‌دست‌گرفتن مقامات اداری ـ البته بیشتر به قصد اصلاح امور ـ بودند که در این امر مهم موفقیت چندانی نداشتند.نخستین مرامنامه حزب ایران در سال ۱۳۲۴ منتشر شد که اصول کلی آن را چنین می‌توان برشمرد: ۱ـ از لحاظ سیاسی: حفظ استقلال کامل کشور و پشتیبانی از اصول دموکراسی ۲ـ از لحاظ اقتصادی: استقرار عدالت اجتماعی و کوشش در بهبود وضع مادی ملت از راه توجه به کشاورزی و صنعت و بهره‌برداری از تمامی ثروت مملکت ۳ـ از لحاظ اجتماعی: تهذیب اخلاق و تعمیم فرهنگ و تامین بهداشت عمومی.
حزب ایران دارای گرایش‌های مذهبی نبود، ولی ورود غیرمسلمانان به حزب ممنوع بود. به هر صورت، از مرامنامه حزب هم چنین برمی‌آید که هدف حزب ایران انجام اصلاحات و اقداماتی در قالب رژیم سلطنتی بوده است.
الحاق حزب میهن به حزب ایران
از جمله احزابی که پس از شهریور ماه سال ۱۳۲۰ شکل گرفتند می‌توان به حزب پیکار، حزب استقلال و حزب میهن‌پرستان اشاره کرد. در خرداد ماه ۱۳۲۳سه‌حزب فوق به اضافه تعدادی دیگر از عناصر تحصیلکرده، گردهم آمده و حزب میهن را تشکیل دادند، اما به‌دلیل ناکارآمدی و نیز عدم همگرایی گروه‌های تشکیل‌دهنده، اعضای حزب پیکار و حزب استقلال از آن جدا شدند و به این ترتیب، در سال ۱۳۲۴به‌تدریج علائم فروپاشی حزب میهن نمودار شد.
جداشدن بسیاری از هواداران و سازمان‌های شهرستان‌ها از حزب و پیوستن آنان به گروه‌ها و احزاب دیگر ـ از جمله به حزب توده ـ به منزله هشداری جدی برای وقوع فروپاشی کامل بود که در چنین وضعیتی حزب میهن به حزب ایران ملحق گردید. الحاق حزب میهن به حزب ایران باعث شد که نفوذ و قدرت حزب ایران افزایش یابد؛ چنانکه کریم سنجابی که خود از سران حزب میهن بوده و رسول مهربان و زیرک‌زاده از سران حزب ایران نیز به این امر اذعان دارند.
زیرک‌زاده می‌گوید حزب میهن برخلاف حزب ایران حتی شعباتی نیز در شهرستان‌ها داشت که این نشان می‌دهد گرچه حزب میهن در بدترین وضعیت خود به حزب ایران ملحق شد، اما باز هم از جهاتی از حزب ایران جلوتر بوده است.
ائتلاف با حزب توده
یکی از مهم‌ترین حوادث تاریخ حزب ایران، ائتلاف این حزب با حزب توده بود. این ائتلاف که در تیرماه سال ۱۳۲۵، با رای اکثریت اعضای کمیته مرکزی حزب ایران به تصویب رسید، کشمکش‌های فراوان درون‌حزبی و نیز نتایج و پیامدهای منفی و زیان‌‌باری را برای حزب در پی داشت.
گرچه حزب توده دارای انسجام و سازمان درونی بسیار مناسبی در جامعه آن روز ایران بود، ولی به علت گرایش‌های مارکسیستی و وقوع حوادث آذربایجان و کردستان در آن روزها و اشغال بخشی از ایران توسط شوروی از جایگاه مناسبی برخوردار نبود؛ بنابراین بسیاری از صاحب‌نظران و سیاستمداران و برخی از اعضای حزب ایران این ائتلاف را یک اشتباه بزرگ تلقی کردند. این ائتلاف در شرایطی صورت گرفت که دولت تصمیم گرفته بود قوای شوروی را از کشور بیرون کند و به غائله آذربایجان خاتمه دهد. کریم سنجابی می‌نویسد: «قوام‌السلطنه به ما گفت، چرا شما با اینها نزدیکی نمی‌کنید؟ شما با توده‌ای‌ها و با پیشه‌وری گرم بگیرید و آنها را نصیحت کنید. در همین زمان بود که ائتلاف بین حزب ایران و حزب توده صورت گرفت.
ارسال نظر