منافع ملی در جامعه جهانی

دکترهرمیداس باوند استاد روابط بین‌الملل دانشگاه علوم و تحقیقات همه روزه در رسانه‌های مختلف و کلام سیاستمداران و نخبگان می‌توان واژه ترکیبی «منافع ملی» را خواند یا شنید. اما به راستی منافع ملی چیست و چه ابعادی دارد و چگونه در کشورهای مختلف تعریف می‌شود. فرآیند یا مجموعه اقداماتی که در راستای رفاه مردمی و حفظ و امنیت داخلی و خارجی در جغرافیای یک کشور انجام می‌شود را منافع ملی نامگذاری می‌کنند. امروزه منافع ملی ابعاد گسترده‌ای به لحاظ اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی دارد اما اگر بخواهیم معنای دقیق و کاربردی آن را به کار ببریم باید وجه اقتصادی منافع ملی را در نظر بگیریم.

از این رو می‌توان گفت که منافع ملی رابطه مستقیمی با تامین توسعه اقتصادی و رفاه عمومی و اعتلای فرهنگ دارد و به مانند گذشته نیست که تنها در حیطه ایجاد نظم و بالا بردن توانایی‌های دفاع ملی گنجانده شود. امروزه ابعاد رفاهی منافع ملی مهم بوده و بعد امنیتی و سیاسی در اولویت‌های بعدی قرار گرفته است.

سوال اینجاست که برای ارتقای بعد رفاه در یک کشور چه اقداماتی باید انجام داد تا منابع طبیعی، ژئوپلیتیک، ژئو اکونومی و ترکیب جمعیتی در یک راستا قرار گیرند تا توسعه اقتصادی را به وجود آورند و برای جامعه آسایش بیشتری ایجاد کنند.

اقتصاد ایران در این رابطه بار زیادی را بر دوش دارد و باید ظرفیت‌هایش را به تحرک وادارد تا این رفاه را ایجاد کند اما آیا با توجه به اینکه اقصاد کشور ما تک محصولی و وابسته به نفت است می‌توان امیدوار بود چنین وضعی به وجود آید؟ تاریخ ثابت می‌کند که منابع حاصل از نفت هیچ‌گاه نتوانسته برای ما رفاه ایجاد کند و در جهت منافع ملی (با تعریف نوین آن) حرکت کند.

نمونه بارز آن دوره هشت ساله ۸۴ تا ۹۲ بود که در آن ۷۰۰ میلیارد دلار کسب درآمد شد اما این درآمدها ذخیره نشد و هدر رفت تا جایی که امروز از ۲۸ حوزه مشترک نفتی به دلیل عدم سرمایه‌گذاری لازم، بهره‌برداری لازم را از این منابع نمی‌کنیم و آن را به راحتی در اختیار همسایگان خود قرار می‌دهیم. شاید اگر آن منابع در صندوق توسعه ملی ذخیره می‌شد یا طرح‌های توسعه‌ای وزارت نفت را به سرانجام می‌رساند، امروز وزیر نفت اعلام نمی‌کرد برای توسعه صنعت نفت در کشور بودجه لازم را در اختیار نداریم و نمی‌توانیم به برنامه‌هایمان در این صنعت برسیم.

بی‌توجهی به تعریف جدید منافع ملی، یعنی همان رفاه و توسعه اقتصادی سبب شده به‌رغم در اختیار داشتن منابع طبیعی و انسانی از خلق ثروت در کشور غافل شویم و جامعه به سمتی حرکت کند که به سبب افزایش هزینه‌های زندگی، تورم بالا، رشد اقتصادی ناپایدار و نرخ بیکاری زیاد نتوانیم حتی احساس رفاه را در کشور به وجود آوریم. توسعه نیافتگی اقتصادی و راکد ماندن کیفیت زندگی مردم سبب شده جرایم خشن رو به تزاید نهد و احساس امنیت کاهش یابد. البته می‌توان گفت با توجه به تلاش‌های صورت گرفته نیروهای امنیتی و اطلاعاتی، امنیت فیزیکی قابل قبولی نسبت به کشورهای همسایه و دیگر کشورهای جهان داریم.در همه جای جهان اگر‌چه نیروهای نظامی و امنیتی در جایگاه ویژه خود قرار دارند اما آنها نیز در راستای منافع ملی (ایجاد رفاه و توسعه اقتصادی) قرار گرفته‌اند و تضمین‌کننده رفاه عمومی شده‌اند.منافع ملی امروزه تنها به معنای بالا بردن توان نظامی نیست و کشورهای مختلف سعی دارند از روش‌های نوین دیگری آن را تامین کنند. ژاپن منافع ملی خود را حضور در بازارهای آمریکا و سرمایه‌گذاری در این کشور می‌بیند و از خریداران بزرگ اوراق قرضه بانک مرکزی آمریکاست. چین که با سرعت زیادی در حال رشد است نیز راه ژاپن را در پیش گرفته و اگرچه دارای نیروی نظامی است اما به دیگر خریدار عمده اوراق قرضه آمریکا تبدیل شده است.با چنین رویکردهایی درمی‌یابیم که دوره گسترش سرزمینی و کشورگشایی گذشته و حکومت‌ها از هر راهی بهره می‌برند تا رفاه و آسایش مردم خود را تضمین کنند. آنان می‌کوشند تا بخش خصوصی و فعالان اقتصادی‌شان را بسیج کنند تا امنیت ملی را به‌عنوان بعدی از منافع ملی در داخل و خارج مرزها به وجود آورند.اگر تا سال ۱۹۰۶ که در ایران انقلاب مشروطه رخ داد در تمام آسیا فقط کشورهای ژاپن، چین، عثمانی، هند و ایران و در آفریقا دو کشور حبشه و لیبریا وجود داشتند امروز می‌بینیم که جوامع گوناگونی به وجود آمده و هویت گرفته به طوری که در آفریقا ۵۶ و در آسیا ۴۷ کشور مستقل وجود دارد. اما ایران به‌رغم این سبقه تاریخی هنوز بر سر ابعاد منافع ملی خود بحث‌های فراوانی دارد و به جمع‌بندی نرسیده است.

بسیاری از جوامع جهان سوم، برای رسیدن به منافع ملی‌شان به معنای امروزی در مرحله گذار قرار گرفته‌اند و می‌کوشند تا بسترهای لازم را برای ایجاد رفاه و توسعه اقتصادی آماده کرده و با تعامل سازنده‌ای که در دنیا برقرار می‌کنند خود را به سطح کشورهای توسعه‌یافته برسانند و از پیشرفت‌های بشریت ملت خود را منتفع کنند.