توازن در رابطه با شرق و غرب

دکترالهه کولایی استاد دانشگاه ایران و روسیه، دو کشور همسایه و نیازمند به گسترش روابط با یکدیگر هستند. شرایط حاکم بر روابط دو کشور که بعد از فروپاشی اتحاد شوروی با تغییرات جدی مواجه شد، زمینه‌های همکاری‎های آنها را افزایش داد. برای روسیه همکاری با ایران همواره جنبه تاکتیکی داشته است. در واقع نگاه روسیه به ایران و نگاه ایران به روسیه از منظرهای متفاوتی شکل گرفته است. ایران برای روسیه با توجه به نوع رابطه با غرب به ویژه آمریکا، همیشه اهرمی برای چانه‌زنی و افزایش منافع این کشور به شمار آمده است، در حالی که روسیه برای ایران در شرایط تشدید فشارهای غرب، مفری برای کاهش فشارها است. موضوع آمریکا همواره در تنظیم رابطه روسیه با ایران، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بوده است؛ این روند چه پیش از انقلاب اسلامی و چه پس از آن استمرار داشته است.

فارغ از این مسائل، دو کشور نیاز به روابط حسنه و گسترده با یکدیگر دارند. بازارهای ایران و روسیه می‎توانند بخشی از نیازهای‌شان را در این رابطه تجاری و اقتصادی به دست آورند. همچنین در شرایط فعلی که تحریم‎های غرب یعنی اروپا و آمریکا علیه روسیه به دنبال حاد شدن مساله اوکراین شدت یافته است، رابطه این کشور با ایران از اهمیت بیشتری برخوردار شده است. این در حالی است که در سال‎های گذشته و در شرایط تحریم و فشار غرب علیه ایران، رابطه تهران با مسکو اهمیت زیادی داشت.

البته گذشته از مساله سیاست بین‌الملل و مسائل منطقه‎ای، زمینه رقابت جدی، به ویژه در حوزه انرژی و انتقال آن میان ایران و روسیه وجود دارد که هر دو کشور را با توجه به وزن این عامل در اقتصادشان نسبت به این موضوع، حساس کرده است. فارغ از این موضوع‌ها، تهران و مسکو باید از ظرفیت‌های اقتصادی یکدیگر بهره‌برداری کنند، اما باید توجه داشت که بدون تردید اتکا به روسیه نمی‌تواند تامین‌کننده منافع ما باشد. در جهانی که در آن هستیم، تعامل میان کشورها به سرعت در حال افزایش است. این مساله کشورها را واداشته است که ارتباط بین‌المللی و تامین نیازهای خود را در سطوح و ابعاد مختلف، متنوع سازند. تقلیل شرکای خارجی به یک یا چند کشور محدود با ژئوپلیتیک ایران تناسب ندارد. زیرا ایران در منطقه‎ای از جهان قرار گرفته است که نه تنها چهارراه حوادث خوانده شده است، بلکه این ویژگی، قدرت تعامل فوق‌العاده‎ای را برای کشور به وجود آورده تا بتواند مسیر تعامل سازنده، متقابل و چندجانبه با کشورهای منطقه و جهان باشد. حوزه انرژی یکی از این موارد است و حوزه حمل و نقل نیز کمتر مورد توجه قرار گرفته است. درواقع ایران باید سیاست‎هایی را در پیش گیرد که از بحث انتقال انرژی بهره‌مندی قابل قبولی داشته باشد. به بیان دیگر ظرفیت‎های انرژی و همچنین امکانات انتقال انرژی از مسیر ایران، به خوبی نشان‌دهنده حوزه‎های رقابتی میان روسیه و ایران است. چنانچه به این موازنه توجه نشود، این ظرفیت‎ها به سود روسیه مورد بهره‌برداری قرار خواهند گرفت.

فروپاشی اتحاد شوروی، این مزیت ایران را برجسته ساخت بدون اینکه مورد بهره‌برداری قرار گیرد. نگاهی به تجربه ترکیه و استفاده از این فضا در دهه‎های گذشته کاملا بیانگر استفاده ایران از این موقعیت است. همچنین اگر لوازم این توسعه ژئوپلیتیک مورد توجه قرار نگیرد، می‌تواند زمینه‌ساز فرآیندی نامتوازن برای ما باشد. ایران در شرایط پس از فروپاشی اتحاد شوروی می‎توانست به محل تقاطع خطوط ارتباطی (زمینی و هوایی) و شبکه‌های الکترونیکی و به ویژه انتقال انرژی تبدیل شود. اما متاسفانه هیچ کدام از این ظرفیت‎ها مورد توجه لازم قرار نگرفته است. در همان حال با توجه به علایق و اهداف روسیه در جمهوری‏های آسیای مرکزی و قفقاز، عدم تمایل‌ آن به ایجاد وضعیتی مناسب برای ایران در این حوزه‎ها، کاملا مشخص است؛ بنابراین در تنظیم رابطه با روسیه باید به این علایق توجه شود. در این شرایط اگر به اقتضای جغرافیای ایران، موازنه‎ای با شرق و غرب صورت گیرد، آنگاه به جای بهره‌مندی روس‌ها، ایران بیشتر و بهتر می‎تواند از این موقعیت بهره ببرد.