زیر پوست بازار کار - ۷ دی ۹۴

بازار کار ایران طی 10 سال گذشته با تحولات ویژه‌ای مواجه بوده است. ثبات جمعیت فعال طی سال‌های 1384 تا 1392 و به تبع آن کاهش نرخ مشارکت مهم‌ترین ویژگی این دوره است. زیرا در این دوره جمعیت 19 تا 34 سال کشور بیشترین سهم و حجم جمعیتی را طی چند دهه اخیر داشته‌اند. بنابراین انتظار می‌رفت با افزایش ورودی‌ جمعیت فعال نسبت به خروجی‌های آن، این جمعیت روندی افزایشی داشته باشد. اما این‌گونه نشد! بلکه جمعیت فعال حدود 23 میلیون نفر ثابت باقی ماند و افزایش جمعیت غیرفعال سبب شد نرخ مشارکت روندی نزولی را تا سال 1392 در پیش بگیرد. با این وجود نرخ مشارکت در سال 1393 و سال 1394 روندی متفاوت از سال‌های قبل داشته است؛ علاوه‌بر آنکه روند کاهشی نرخ مشارکت متوقف شده، الگوی فصلی آن نیز به کلی تغییر کرده است.

طی دوره مورد بررسی فقط در سال 1393 نرخ مشارکت در فصول پاییز و زمستان بیشتر از بهار و تابستان بوده‌است‌. در فصل تابستان 94 نیز نرخ مشارکت با افزایش 7/ 1 درصدی نسبت به فصل تابستان سال 1393 به 9/ 38 درصد رسیده است. بنابراین سوال مهم درخصوص بازار کار ایران این است که چرا بخشی از جمعیت جوان طی 10 سال گذشته وارد بازار کار نشده و طی چند فصل اخیر چه تحولاتی سبب ورود بخشی از جمعیت غیرفعال به بازار کار شده است؟ آیا روند افزایشی نرخ مشارکت در آینده ادامه خواهد داشت یا خیر؟ پاسخ به این سوالات نیازمند توضیح تحولات انتقال جمعیت از گروه‌های مختلف شاغل، بیکار، غیرفعال و به تفکیک گروه‌های سنی و تحصیلی است که از مجال این نوشته خارج است. اما اشاره به تحولات یکی از این انتقال‌ها، یعنی انتقال از جمعیت بیکار به غیرفعال، می‌تواند توضیح‌دهنده بخشی از تحولات خاص چند فصل اخیر باشد.

نمودار 1- نرخ مشارکت؛ نسبت جمعیت فعال (مجموع شاغلان و بیکاران) نسبت به کل جمعیت 10 سال و بیشتر- درصد

اثر مایوس‌کنندگی (Discourage effect) یکی از عواملی است که می‌تواند توضیح‌دهنده بخشی از پدیده عدم افزایش جمعیت فعال طی سال‌های گذشته باشد. به این معنی که بخشی از جمعیت بیکار با ناامید شدن از یافتن شغلی مناسب با ویژگی‌های خود، جست‌وجوی خود برای یافتن شغل را متوقف کرده و با انتقال به سمت تحصیلات، خانه‌داری و ... غیرفعال محسوب می‌شوند. بنابراین می‌توان انتقال از جمعیت بیکار به غیرفعال را به عنوان نماینده‌ای برای بررسی اثر مایوس‌کنندگی در بازار کار در نظر گرفت. در نمودار ۲ تحولات این متغیر نشان داده شده است. در این نمودار افرادی که از سالی به سال دیگر از وضعیت بیکار به وضعیت غیرفعال درآمده‌اند، برآورد شده است. این نمودار نشان می‌دهد طی سال‌های ۱۳۸۴ تا ۱۳۹۲ تعداد بیکارانی که غیرفعال شده‌اند روندی افزایشی داشته است، ولی ناگهان طی سال‌های ۱۳۹۳ و ۱۳۹۴ تعداد آنها کاهش می‌یابد. همچنین سهم بیکارانی که غیرفعال شده‌‌اند از کل بیکاران نیز از حدود ۲۹ درصد طی سال‌های ۱۳۸۴ تا ۱۳۹۲ به ۲۵ درصد در سال‌های ۱۳۹۳ و ۱۳۹۴ کاهش می‌یابد. به این معنی که در سال‌های ۱۳۹۳ و ۱۳۹۴ بیکاران بیشتری همچنان جست‌وجوی خود در بازار کار را به امید یافتن شغل مورد نظر خود ادامه می‌دهند و عده کمتری از جست‌وجو ناامید شده‌اند!

نمودار ۲- بیکاران غیر‌فعال‌شده در هر سال (هزار نفر)¹

همان طور که توضیح داده شد انتقال از جمعیت بیکار به غیرفعال به خوبی توضیح‌دهنده بخشی از کاهش نرخ مشارکت در سال‌های قبل و افزایش این نرخ در چند فصل اخیر است (انتقال از جمعیت بیکار به غیرفعال به معنی خروج از جمعیت فعال است). اما اینکه بیکاران در سال‌های ۱۳۹۳ و ۱۳۹۴ چه سیگنالی از سمت تقاضای بازار کار دریافت‌ کرده‌اند که کمتر از سال‌های قبل ناامید از یافتن شغل مورد انتظار خود شده‌اند یا اینکه آیا پس از دوره گذار کنونی و اصلاح اطلاعات عاملان اقتصادی، مجددا تعداد بیکاران غیرفعال شده به مقادیر قبلی بازخواهد گشت یا خیر، سوالاتی است که همچنان بی‌پاسخ است و باید دید در سال ۱۳۹۵ چه تغییرات اساسی در سیاست‌های یک دهه اخیر اعمال خواهند شد تا عرضه‌کنندگان نیروی کار مطمئن شوند سیگنال‌های غلط و غیرواقعی طی چند فصل اخیر دریافت نکرده‌اند!

پاورقی

1- نتایج اولیه مطالعه‌ای درخصوص بازار کار ایران که در موسسه عالی آموزش و پژوهش مدیریت و برنامه‌ریزی در جریان است.