افسانه احسانی
منبع: کتاب اکوتوریسم، راهی برای گردشگری پایدار

یکی از موضوعاتی که باید مدنظر یک مدیر گردشگری قرار گیرد، شکل‌دهی به ذائقه گردشگران بالقوه و در کنار آن آموزش گردشگران از طریق سفر است. یادگیری، یک فرآیند در جریان است که در زمینه‌های مختلف زندگی فردی رخ می‌دهد. اکثر نظریه‌پردازان فرآیند یادگیری را واسطه رفتار می‌دانند. برای آنان یادگیری چیزی است که در نتیجه تجارب معین صورت می‌پذیرد و پیش از تغییر رفتار رخ می‌دهد. نکته اصلی مورد تاکید، این است که برای نسبت دادن یک تغییر رفتاری به یادگیری، آن تغییر باید نسبتا پایدار و حاصل تجربه باشد. افراد در محیط‌های اجتماعی پویا که در آن عوامل تاثیرگذار گوناگونی مرتبا بر یکدیگر اثر می‌گذارند، بهتر می‌آموزند و در نتیجه خود، شرایط یادگیری و نیز ارزیابی خودشان از آن شرایط را تغییر می‌دهند.

سفرهای اکوتوریستی به عنوان محیط اجتماعی پویا فرصتی برای تعاملات اجتماعی، فرهنگی و زیست‌محیطی است. این سفرها زمینه را برای یادگیری و تغییر نگرش افراد فراهم می‌سازند. به تجربه ثابت شده که افراد علاقه‌مند به حضور در طبیعت معمولا در این مسیر مراحلی را طی می‌کنند. در گام‌های اول لذت از طبیعت و تامین آرامش فرد در اولویت است و فرد می‌خواهد مناطق بیشتری را در مدت زمان کوتاه‌تری ببیند. رفته‌رفته علاقه‌مند می‌شود تا در مورد طبیعت بیشتر بداند. این بخش با ملاقات افرادی که درباره طبیعت اطلاعات دارند و به قولی مفسر طبیعت هستند، تقویت می‌شود. فردی که از ارزش‌های طبیعی شناخت پیدا می‌کند، به طبیعت علاقه‌مندتر می‌شود و این علاقه‌مندی احساس مسوولیت در حفظ این ارزش‌ها را در وی تقویت می‌کند و می‌تواند در طول زمان باعث تغییر نگرش و تغییر رفتار وی شود.

نتایج یک پژوهش

یک پژوهش درباره افرادی که با حضور در سفرهای اکوتوریستی تغییراتی در نگرش و رفتار خود داشته‌اند، بررسی‌هایی را انجام داده است. براساس پژوهش مرضیه فتحی، بیشتر مصاحبه‌شوندگان در سفرهای نخست خود به طبیعت دیدگاهی صرفا لذت‌جویانه داشته‌اند، اما در طول زمان و با افزایش تعداد سفرها، رویکرد آنان تغییر کرده است. بازدید از اقلیم‌های مختلف، لمس طبیعت و درک زیبایی‌های بصری، موجب ایجاد پیوند میان گردشگران و طبیعت شده و به صورت تدریجی ماهیت لذت نزد گردشگران ارتقا یافته و معطوف به درک محیط و حس احترام به آن شده است. شناخت طبیعت و حس احترام به آن و قدردانی از آن طی فرآیندی مطلوب موجب تقویت یکدیگر شده‌اند. نتایج مصاحبه‌ها حاکی از آن است که حضور گردشگران در طبیعت منجر به افزایش تمایل آنان به کسب آگاهی درباره محیط‌زیست شده است. در اثر تکرار سفر به همراه افراد مطلع، توجه‌شان به اهمیت محیط‌زیست جلب و موجب شکل‌گیری احساس مسوولیت در قبال طبیعت در آنان شده و یادگیری درباره مسوولیت در برابر محیط‌زیست به‌طور غیرمستقیم از طریق رفتارهای گروهی تشویق شده است.

بسیاری از مصاحبه‌شدگان در ترویج رفتارهای حفاظتی برای بهبود وضعیت محیط‌زیست بسیارموثر عمل کرده‌اند. کسب این تجارب طی سفر موجب توجه به ایجاد نکردن صدای بلند در استراحتگاه‌ها و مناطق حفاظت‌شده، دور کردن زباله‌های بازیافت‌ناپذیر از محل یا حفظ فاصله میان محل دفن فضولات با منابع آب شده است. تعدادی از مصاحبه‌شدگان به فعالیت‌های حفاظت از محیط‌زیست تمایل یافته و به برخی اقدامات فردی و گروهی در این زمینه دست زده‌اند. برخی دیگر نیز برای افزایش آگاهی عمومی اقدام به ایجاد وبگاه کرده‌اند. به گفته بیشتر آنها، تغییرات رفتاری مطلوب آنان بر اثر تجربه سفر زیست‌بوم‌گردی در زندگی روزمره‌شان تاثیر داشته است؛ ازجمله در زمینه‌های عادات مصرفی، تفکیک زباله و بازیافت، حفاظت از منابع انرژی و آب، تمایل به گیاه‌خواری، نپوشیدن لباس‌هایی از جنس پوست حیوانات و.... در زمینه ابعاد اجتماعی یادگیری و تغییر رفتار، برخی به این نکته اشاره کردند که انسان به‌عنوان موجودی اجتماعی در زندگی خویش در برابر دیگران مسوول است.

به گفته آنان، طی سفرهای زیست‌بوم‌گردی، احترام به همسفران با شنیدن نظرات و توجه به احساساتشان و احترام به آداب و رسوم، ارزش‌ها، باورهای افراد محلی و حس مسوولیت در قبال آنان تقویت شده است. فضای محترمانه چنین سفرهایی افراد شرکت‌کننده را به سمت رفتارها و فعالیت‌های اجتماعی توام با احترام سوق می‌دهد. همچنین ساختار دوستانه چنین سفرهایی بازخوردهای منفی به دیدگاه‌های مخالف را کاهش می‌دهد. به گفته چند تن از مصاحبه‌شوندگان، حضور در این نوع سفرها گردشگران را توانمندتر می‌سازد و به آنها نظم می‌آموزد. حضور در ترکیبی از افراد باتجربه با زمینه‌های شغلی، درآمدی و تحصیلی متفاوت موجب افزایش آگاهی اجتماعی شرکت‌کنندگان می‌شود. نتایج مصاحبه حاکی از یادگیری و تغییر رفتار گردشگران در سه زمینه زیست‌محیطی، اجتماعی و فردی است.

همه افراد مصاحبه‌شده شکل‌هایی از یادگیری و تغییر رفتار به سبب تجربه سفرهای خود گزارش کرده‌اند. لذت از فهم محیط طبیعی، احترام به آن و قدردانی از آن موجب ارتقای مسوولیت‌پذیری در برابر محیط‌زیست نزد گردشگران مورد مصاحبه شده است. همسفر شدن با افراد آگاه، وجود سرپرستان حرفه‌ای، ماهیت ویژه و چالش‌برانگیز زیست‌بوم‌گردی و ارزش‌های متعارف میان زیست‌بوم‌گردان، تکرار سفرها و افزوده شدن تجارب و دانش زیست‌محیطی و عملکرد آنها در چارچوب اصول حاکم بر سفرهای زیست‌بوم‌گردی مجموعه‌ای از تغییرات مطلوب رفتاری را در آنها رقم زده است. البته پژوهش مذکور بیشتر شامل گردشگران شرکت‌کننده در تورهای مجرب زیست‌بوم‌گردی ایران بوده و احتمالا این نتایج شامل بسیاری از سفرهای طبیعت‌گردی دیگر نمی‌شود.