چهار عامل گرایش ترکیه به سمت ایران

سعیده‌سادات فهری: تهران و آنکارا طی سال‌های اخیر، روزهای پرفرازونشیبی را در مناسبات و دیدگاه‌هایشان درخصوص مسائل منطقه سپری کردند که البته این سردرگمی بیشتر مربوط به ترکیه می‌شود. اما امروز دو کشور به‌دلیل برخی مسائل و حتی بحران‌ها در منطقه، سیاست‌های همسوتری را دنبال می‌کنند و می‌توان گفت که بعد از سال‌ها روابط تهران و آنکارا بار دیگر شتاب بیشتری به خود گرفته است. ۴ عامل را می‌توان به‌عنوان شاهد نزدیکی روابط دو کشور عنوان کرد که عبارتند از ۱- همسویی مواضع در بحران سوریه۲- اقلیم‌سازی کُردی۳- امنیت مرزها و ۴- نزدیکی ایران و ترکیه در بحران قطر.

همسویی مواضع در بحران سوریه

ترکیه که زمانی در جبهه مخالفان بشار اسد در سوریه فعال بود با گذشت زمان و پس از آنکه متوجه شد منافعش را در درگیری با اسد نمی‌تواند تامین کند به سمت جبهه ایران و روسیه متمایل شد. مقامات ترکیه برخلاف گذشته که با برخی گروه‌های تکفیری در شمال سوریه همکاری و آن را همسو با منافع خود تلقی می‌کردند، اینک به نتایج متفاوتی رسیده‌اند؛ موضوعی که بیانگر درست بودن سیاستی است که ایران در سوریه از ابتدا دنبال کرده و همچنین نشان‌دهنده برخی از خطاهایی است که مقامات ترکیه در سوریه مرتکب شدند و در حال حاضر برای رهایی از ضرر و زیان‌های بیشتر، درصدد جبران آن هستند. درواقع می‌توان گفت یکی از پیامدهای اصلی جنگ داخلی سوریه ایجاد دوستی میان ترکیه و کشورهای روسیه و ایران بوده؛ اتفاقی که چندان به مذاق آمریکایی‌ها خوش نیامده است. در این باره اخیرا سفرهای مقامات دو کشور و همچنین رایزنی‌های دوجانبه نیز افزایش یافته است. در آخرین مورد نیز حسن روحانی و رجب طیب اردوغان، روسای جمهوری اسلامی ایران و جمهوری ترکیه، در حاشیه اجلاس سران کشورهای اسلامی در آستانه پایتخت قزاقستان با یکدیگر دیدار و رایزنی کردند. طرفین در این دیدار با تاکید بر اراده دو کشور بر توسعه و تعمیق همکاری‌های مشترک در همه حوزه‌ها، اظهار کردند که در مسیر این روابط هیچ مانعی وجود ندارد. کمک به مسلمانان میانمار نیز از دیگر مسائل مورد بحث میان مقامات ایران و ترکیه بود. همچنین طی این دیدار، روحانی خواستار جهش در روابط ایران و ترکیه به‌ویژه در حوزه اقتصادی با توجه به توانمندی‌های دو کشور شد.

اقلیم‌سازی کُردی

از دیگر سفرهای مهم اخیر، سفر ماه گذشته سرلشکر باقری به ترکیه و دیدار با مقامات بلندپایه این کشور بود. در این مذاکرات دوجانبه، مقامات ایران و ترکیه درخصوص مسائل مهمی مانند موضوع همه‌پرسی برای استقلال کردستان و همچنین موضوع بحران قطر که در دستور کار مذاکرات دوجانبه قرار داشت، به بحث و تبادل‌نظر پرداختند. درواقع بحث همه‌پرسی و استقلال کردها در عراق نیز از جمله مسائلی است که تهران و آنکارا نگاه نسبتا مشترکی به آن دارند. در شرایطی که قرار است تا چندی دیگر رفراندوم غیرالزام‌آور جدایی اقلیم کردستان از عراق برگزار شود، نگرانی‌هایی برای برخی کشورهای منطقه از جمله ترکیه، سوریه و ایران که اقلیتی کردنشین دارند، پدید آمده است. البته به‌دلیل چالش‌هایی که طی ‌سال‌های اخیر رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه با کردهای این کشور به‌ویژه گروه مسلح کردها یعنی پ.ک.ک داشته است، نگرانی‌های آنکارا نسبت به تحرکات مناطق کردنشین خیلی بیشتر است. آنچه در شمال سوریه برای ترکیه به‌عنوان دغدغه مطرح است، افزایش توانمندی و مطالبه کُردی است و در این میان نوع نگاه آمریکا به کردهای سوریه به نگرانی‌های آنکارا دامن زده است. رجب طیب اردوغان، در جمله‌ای مشهور، اقلیم‌سازی کُردی در سوریه را خط قرمز آنکارا دانسته بود. ترکیه نمی‌خواهد موجودیتی مانند اقلیم کردستان عراق را این‌بار در مرزهای شمالی خود تجربه کند و طبیعتا نسبت به افزایش این نوع مطالبات و تاثیر آن بر جنبش کردی داخلی احساس نگرانی می‌کند. ایران و ترکیه صریحا بر یکپارچگی و حفظ تمامیت ارضی عراق تاکید دارند و تلاش‌ها در زمینه همه‌پرسی را برای آینده عراق و حتی کردهای عراق مثبت ارزیابی نمی‌کنند. چون عراق همچنان در وضعیت تلاطم امنیتی و سیاسی قرار دارد و چنین اقداماتی می‌تواند بر کلیت اوضاع سیاسی و امنیتی عراق تاثیر بگذارد. ایران و ترکیه تاکید کرده‌اند که یکپارچگی و ثبات عراق، سیاست محوری این دو کشور است. در همین راستا چند هفته پیش مولود چاووش اوغلو، وزیر خارجه ترکیه به عراق و منطقه کردستان سفر کرد تا صریحا به مسوولان کردستان عراق بگوید که ترکیه مخالف برگزاری همه‌پرسی کردستان عراق است. البته مسعود بارزانی، رئیس اقلیم کردستان عراق باوجود اعتراف به برخی فشارها برای تعویق همه‌پرسی اعلام کرده است که این همه‌پرسی در موعد مقرر یعنی سوم مهر ماه برگزار خواهد شد. بارزانی اخیرا بارها و در مناسبت‌های مختلف تاکید کرده است که تحت هیچ شرایطی حاضر نیست برگزاری همه‌پرسی استقلال اقلیم را به تاخیر بیندازد.

امنیت مرزها

مساله دیگری که در مناسبات ایران و ترکیه حائز اهمیت است تامین امنیت مرزهاست. با توجه به شکست‌های پی در پی داعش و دیگر گروه‌های تکفیری در عراق و سوریه، اکنون کشورهای همسایه باید با دقت نظر دوچندانی امنیت مرزهایشان را تامین کنند و در این مقوله بدون شک همکاری‌های دوجانبه بسیار مثمر ثمر خواهد بود. ایران و ترکیه نیز با هدف امنیت مرزهایشان رایزنی‌هایشان را افزایش داده‌اند. تاجایی که اواخر مرداد سردار شریف، مسوول روابط عمومی کل سپاه پاسداران انقلاب اسلامی از تلاش طرفین برای توافقی درخصوص امنیت مرزها خبر داد. وی با اشاره به سفر سردار باقری فرمانده کل نیروهای مسلح به ترکیه گفت که ایران به دنبال یک توافق خوب با ترکیه برای تامین هر چه بهتر امنیت مرزهای ایران و ترکیه به خصوص در غرب و شمال غرب کشور است. به گفته سردار شریف، گروهک‌های تروریستی طی سال‌های اخیر از طریق مرزهای مشترک ایران و ترکیه در غرب و شمال غربی کشور ناامنی‌هایی ایجاد کرده‌اند. بنابراین هر قدر دو بازیگر منطقه‌ای بتوانند دامنه همکاری‌های خود را افزایش دهند بر توانمندی آنان در عرصه‌های مختلف درخصوص بحران‌های منطقه‌ای و مرزی و موضوعات دوجانبه افزوده خواهد شد. طبعا علاوه‌بر مسائل سیاسی و امنیتی این نوع ارتباطات می‌تواند بر عرصه‌های اقتصادی هم تاثیرگذار باشد.

نزدیکی ایران و ترکیه در بحران قطر

بحران قطر از دیگر مواردی است که طی ماه‌های اخیر باعث نزدیکی بیشتر دیدگاه‌های تهران و آنکارا شده است. عربستان سعودی که در بحران قطر انزوای تهران و دوحه را دنبال می‌کرد، تیرش به سنگ خورد و علاوه‌بر بهبود روابط ایران-قطر، نزدیکی تهران به آنکارا را نیز شاهد هستیم. ترکیه منافع بسیاری در قطر دارد. این کشور در راستای برنامه‌ریزی‌هایی که برای افزایش قدرت خود در خاورمیانه دارد، در حال احداث پایگاه نظامی در قطر است. به‌علاوه امیر قطر و رئیس‌جمهوری ترکیه، روابط بسیار نزدیکی با یکدیگر دارند؛ چراکه در زمان کودتای نافرجام ترکیه (اواخر ژوئیه ۲۰۱۶) قطری‌ها تعدادی از بهترین نیروهای خود را برای حمایت از دولت اردوغان به این کشور اعزام کردند. در نتیجه بازنده بحران قطر که همچنان نیز ادامه دارد ریاض است و ایران و ترکیه از قِبَل این بحران بیش از گذشته به یکدیگر نزدیک شدند.

نتیجه‌گیری

به هر روی با وجودی که ایران و ترکیه در سال‌های گذشته بعضا در جبهه مقابل هم قرار داشتند؛ اما طی ماه‌های اخیر به‌دلیل تغییر دیدگاه‌های آنکارا یا مسائلی همچون مساله جدایی کردستان، بحران قطر و همچنین نیاز دوجانبه برای امنیت مرزها به یکدیگر نزدیک شده‌اند. از آنجا که میزان تجارت میان دو کشور همسایه ایران و ترکیه نیز چشم‌گیر است، بدون شک در برهه فعلی نزدیکی تهران و آنکارا در راستای منافع هر دو کشور و منطقه خواهد بود.