روس‌ها و امتیاز نفت

آثار جنگ جهانی دوم

ایران تلاش کرد در جنگ دوم جهانی بی‌طرف بماند و از این استراتژی در کنفرانس پوتسدام امتیاز بگیرد، اما این اتفاق به دلایل گوناگون با دشواری مواجه شد. فقدان دولت مرکزی نیرومند در داخل و وجود احزابی که به کشورهای دیگر علاقه‌مند یا وابسته بودند. شرایط را دشوار کرده بود. با وجود تصریح رهبران ۳ دولت بزرگ برای خروج همه نیروهای خارجی از ایران، اما اتحاد جماهیر سوسیالیستی شوروی برای دریافت امتیاز نفت از ایران پای‌فشاری می‌کرد و حاضر به تخلیه ایران نبود. این گزارش از یکی از سایت‌های ایرانی که در شهریور ۱۳۲۴ که ژاپن نیز به دنبال بمباران اتمی هیروشیما و ناکازاکی بدون قید و شرط تسلیم شد و آتش جنگ در سراسر جهان خاموش گردید، دیگر بهانه‌ای برای ادامه اشغال ایران باقی نمانده بود. لذا دولت ایران مجددا طی یادداشت مورخ ۲۱ شهریور تقاضای خود را در مورد تخلیه قوای بیگانه تکرار کرد. در کنفرانس وزیران خارجه سه کشور بزرگ که چند روز قبل از آن در لندن تشکیل شده بود، شوروی‌ها باز در این مورد به بهانه‌جویی پرداختند تا اینکه «ارنست بوین» وزیر خارجه بریتانیا پیشنهاد کرد که تخلیه ایران طبق ماده پنجم پیمان سه جانبه درست شش ماه پس از پایان جنگ با ژاپن، یعنی در ۱۲ اسفند ۱۳۲۴ خاتمه پذیرد. این پیشنهاد مورد موافقت وزیران خارجه شوروی و آمریکا قرار گرفت و سه دولت بزرگ طی یادداشتی تصمیم خود را به ایران اطلاع دادند.

هنوز بیست و چهار ساعت از صدور اعلامیه کنفرانس لندن نگذشته بود که دسته‌های مسلحی از عناصر کمونیست در شهرهای آذربایجان دست به قیام مسلحانه زدند و با کمک و پشتیبانی ارتش سرخ ادارات دولتی و پاسگاه‌های ژاندارمری را اشغال کردند و تاسیس فرقه دموکرات آذربایجان را اعلام داشتند. حزب توده بلافاصله پشتیبانی خود را از فرقه دموکرات اعلام نمود و شعبه آن را در آذربایجان منحل و به فرقه دموکرات ملحق گردید. در مدتی کوتاه عوامل فرقه دموکرات توانستند بسیاری از شهرهای کوچک و بزرگ آذربایجان را در دست بگیرند و حکومت ترور و وحشت را برقرار سازند.

دولت ایران طی یادداشت مورخ ۲۶ آبان ۱۳۲۴ به مداخله ماموران کشوری و لشگری شوروی در امور داخلی ایران و حمایت از فرقه دموکرات اعتراض کرد و در همان حال یک تیپ پیاده همراه با یک واحد تانک برای تقویت پادگان تبریز که در محاصره دموکرات‌ها قرار گرفته بود فرستاد، اما نیروهای شوروی ستون مزبور را در شریف‌آباد، در حومه قزوین متوقف ساختند و مانع از عبور آن گردیدند.

علت اصلی این بهانه‌جویی‌های شوروی و آن عدم عقب‌نشینی‌ها مساله نفت شمال بود که سال قبل امتیاز آن را از دولت ایران تقاضا کرده بود، ولی با مخالفت مجلس روبه‌رو و رد شده بود. اکنون شوروی‌ها می‌خواستند با تحت فشار قرار دادن دولت ایران به تکرار همان بازی‌هایی بپردازند که در کشورهای اروپای شرقی منجر به تبدیل کشورهای مزبور به دیکتاتوری کمونیستی زیر برچسب «دموکراسی توده‌ای» گردید. بدین جهت بدون اعتنا به اعتراضات ایران و متفقین غربی، همچنان نقشه‌هایشان را دنبال می‌کردند.

در ۲۱ آذر ۱۳۲۴ پادگان تبریز تسلیم شد و سید جعفر پیشه‌وری صدر فرقه دموکرات تاسیس حکومت خودمختار آذربایجان را اعلام کرد. مقارن این ایام شورش دیگری در کردستان به تحریک روس‌ها صورت گرفت و حزب کومله کمونیستی کردستان تاسیس جمهوری دموکراتیک کردستان را در مهاباد اعلام کرد. ریاست‌جمهوری را قاضی ‌محمد و فرماندهی ارتش را ملامصطفی بارزانی به عهده داشت که روس‌ها به او درجه ژنرالی داده بودند. افسران و سربازان کرد نیز همانند قشون دموکرات‌های آذربایجان به اونیفورم‌های روسی ملبس بودند. دموکرات‌های آذربایجان از این تحولات اظهار شادمانی کردند و بلافاصله یک عهدنامه دوستی و اتحاد بین دو حکومت امضا شد. بدین سان تجزیه ایران عملا تحقق یافت و دولت مرکزی از جلوگیری آن ناتوان بود.

روس‌ها تا زمانی که امتیازات نفتی خود را به‌دست نیاوردند، از ایران عقب‌نشینی نکردند. تاسیس شرکت مختلط استخراج نفت ایران در دریای خزر که طبق معاهده «قوام ـ سادچیکف» در ۱۵ فروردین ۱۳۲۵ تحقق یافت و همچنین تشکیل کابینه ائتلافی قوام با عناصر حزب توده در ۱۰ مرداد ۱۳۲۵، امتیازاتی بود که روس‌ها خروج خود از خاک ایران را به ‌آنها منوط کرده بودند. پس از آنکه این دو خواسته محقق شد آنان خروج مرحله به مرحله از ایران را آغاز کردند.

از این رو بعضی مفسران سیاسی معتقدند مماشات انگلیسی‌ها و آمریکایی‌ها با روس‌ها در قبال مصوبات کنفرانس پوتسدام و بی‌اعتنایی مشترک این سه دولت نسبت به آن مصوبات نشان‌دهنده بی‌تفاوتی آنان نسبت به تجزیه ایران ‌آن هم متعاقب کنفرانسی بود که در آن بر لزوم خروج بیگانگان از ایران تاکید شده بود؛ تاکیدی که از ابتدا فاقد ارزش بود.