دنیای اقتصاد: یکی از چالش‌‌برانگیزترین مواردی که در مجمع عمومی سالانه در مورد آن تصمیم‌گیری می‌شود، مقدار و زمان‌بندی پرداخت سود تقسیمی است. مبلغ سودهای تقسیمی شرکت‌های بورسی در ایران بخش قابل ملاحظه‌ای از ارزش سرمایه‌گذاری در سهام شرکت‌‌ها را تشکیل می‌دهد.به‌طور مثال در سال ۱۳۹۵ بالغ‌بر۲۷۲ هزار میلیارد ریال یا به عبارتی ۱۱درصد از ارزش بازار در پایان سال بوده است. واحد تحقیق و توسعه شرکت بورس تهران در نوشتاری به بررسی چگونگی اوراق بهادار‌سازی سود تقسیمی شرکت‌های بورسی پرداخته است. این مقاله که به قلم حسین پیرایش شیرازی نژاد نوشته شده است، الگویی از اوراق بهادارسازی سود نقدی ارائه می‌کند که می‌تواند طیف وسیعی از انتظارات سهامداران شرکت‌ها (فروشندگان) و خریداران اوراق را پوشش دهد. با الگوی مزبور سهامداران می‌توانند بر اساس اهداف و شرایط خود سودهای تقسیمی را از طریق بورس به فروش برسانند. از طرفی خریداران اوراق می‌توانند با در نظر گرفتن پارامترهایی نظیر افق زمانی سرمایه‌گذاری، درجه ریسک‌پذیری و غیره اوراق مطلوب و منطبق با نیاز خود را خریداری کنند. در بخش دیگری از این گزارش چگونگی پرداخت سود تقسیمی شرکت‌های بورسی از نظر آماری مورد بررسی قرار گرفته و الزامات و معیارهایی برای انتشار اوراق سود تقسیمی پیشنهاد شده است. در ادامه خلاصه‌ای از این مقاله را می‌خوانیم.

یکی از مهمترین مواردی که در مجمع عمومی سالانه در مورد آن تصمیم‌گیری می‌شود مقدار و زمان‌بندی پرداخت سود تقسیمی است. سهامداران عموما تمایل دارند، حداکثر مقدار ممکن سود تقسیمی را در کوتاه‌ترین زمان ممکن دریافت کنند. در مقابل، مدیران شرکت‌ها تمایل دارند نقدینگی در شرکت باقی بماند، زیرا با باقی ماندن وجه نقد حاصل از سودهای تقسیم‌نشده، نیاز شرکت‌ها برای تامین مالی از منابع خارجی پرهزینه به منابع داخلی کم‌هزینه معطوف می‌شود و هزینه‌های مالی شرکت‌ تا حد زیادی کاهش می‌یابد. مبلغ سودهای تقسیمی مصوب شرکت‌های بورسی در ایران قابل توجه است. به‌طور مثال در سال ۱۳۹۵ بالغ‌بر ۲۷۲ هزار میلیارد ریال سود نقدی پرداخت شده است. ارزش سود‌های تقسیمی طی این سال معادل ۱۰ درصد ارزش بازار در پایان سال بوده است. میانگین نسبت سود تقسیمی مصوب ارزش بازار سهام در بورس تهران طی ۵ سال مورد بررسی بیش از ۱۱ درصد بوده است. ضمنا در رویه کنونی پرداخت سود در سال ۱۳۹۴، بالغ‌بر ۸۶ درصد از ارزش سودهای تقسیمی ۱۰ شرکت با بیشترین سود تقسیمی، طی بازه زمانی ۶ تا ۸ ماهه پرداخت شده است. این رقم برای سال ۱۳۹۳ حدود ۶۱ درصد بوده است.

چرا اوراق بهادارسازی سود تقسیمی؟

شرکت‌ها طبق قانون می‌توانند حداکثر تا ۸ ماه پس از برگزاری مجمع نسبت به پرداخت سود تقسیمی اقدام کنند. مدیران شرکت‌ها عموما برای جلوگیری از خروج منابع مالی از شرکت تمایل دارند پرداخت سود تقسیمی را به تعویق بیندازند و از طرفی سهامداران به ویژه سرمایه‌گذاران فعال، تمایل به دریافت سریع تر سود تقسیمی دارند. از طرفی هر ساله بخش بزرگی از ارزش بازار سهام به‌واسطه پرداخت سود تقسیمی از بازار سهام خارج می‌شود. با توجه به زمان زیادی که سهامداران شرکت‌ها باید برای دریافت سود تقسیمی خود منتظر باشند و خروج حجم قابل توجهی از ارزش بازار سهام، ارائه راهکاری مناسب برای دسترسی هرچه سریع‌تر سهامداران به سود تقسیمی، خارج نشدن سریع منابع مالی از شرکت پس از تشکیل مجمع و جلوگیری از ایجاد بحران نقدینگی برای شرکت ها و همچنین بازگشت سودهای تقسیمی به بازار سرمایه به‌واسطه انتشار اوراق بدهی، الزامی به نظر می‌رسد. در راستای بهبود در رویه‌های کنونی پرداخت سود تقسیمی مصوب مجامع شرکت‌ها، مدیریت تحقیق و توسعه بورس اوراق بهادار تهران با بررسی آماری سودهای تقسیمی شرکت‌های بورسی و مطالعه چگونگی پرداخت سودهای یادشده، الگویی پیشنهادی برای انتشار اوراق بهادار به پشتوانه سودهای تقسیمی مصوب مجامع را تدوین کرده است. بر اساس این الگو سهامداران شرکت‌ها می‌توانند بر اساس اهداف و شرایط خود سودهای تقسیمی متعلق به خود را از طریق بورس به فروش برسانند. از طرفی خریداران اوراق می‌توانند با در نظر گرفتن پارامترهایی همچون افق زمانی سرمایه‌گذاری و از همه مهم‌تر نرخ تنزیل، اوراق مطلوب و منطبق با نیاز خود را خریداری کنند.

ارزیابی ریسک‌های پرداخت سود نقدی

انتشار هرگونه اوراق بدهی که تعهدی را بر ناشر (شرکت) تحمیل کند، بی‌تردید نیازمند بررسی و ارزیابی ریسک اعتباری ناشر است. در نبود موسسات رتبه‌بندی در ایران، گزارش تهیه‌شده در مدیریت تحقیق و توسعه بورس تهران به ارزیابی ریسک دیرکرد در پرداخت سود تقسیمی شرکت‌ها در سه سطح پرداخته است. در سطح اول اصلاح در زمان‌بندی پرداخت سود مورد مطالعه قرار گرفته است. در سطح دوم شکایت سهامداران بابت سود تقسیمی از شرکت‌ها بررسی و در سطح سوم چگونگی پرداخت سود تقسیمی مطالعه شده است. نظر به تعداد بالای شرکت‌های بورسی و نبود امکان بررسی همه شرکت‌ها، در مواردی که سهولت دسترسی به اطلاعات وجود نداشته، نمونه‌ای انتخاب شده است که بیشترین حجم از سودهای تقسیمی را پوشش دهد. همچنین طی سال‌های مورد بررسی شرکت‌هایی با بیشترین سود تقسیمی مصوب حدود نیمی از سودهای تقسیمی در سال را مصوب کرده‌اند.

اوراق سود تقسیمی پیشنهادی با سررسید مشخص منتشر می‌شوند و اصلاح زمان‌بندی پرداخت سود تقسیمی، دیرکرد در پرداخت مبلغ اسمی اوراق محسوب می‌شود. بررسی‌های آماری انجام‌شده در گزارش تحقیق و توسعه بورس تهران، نشان می‌دهد که ۱۰ شرکتی که بیشترین سود تقسیمی را طی سال‌های ۱۳۹۳ تا ۱۳۹۴ به سهامداران خود پرداخت کرده‌اند، عملکرد مناسبی از نظر رعایت زمان‌بندی پرداخت داشته ‌ و در هریک از دو سال مورد بررسی تنها یک شرکت زمان‌بندی اعلامی خود را تغییر داده است. از این‌رو ریسک اصلاح زمان‌بندی پرداخت سود دست‌کم برای شرکت‌های بزرگ و معتبر بورسی بسیار اندک ارزیابی می‌شود. سهامداران می‌توانند به‌واسطه دیرکرد در پرداخت سود تقسیمی از شرکت‌هایی که در زمان مجمع عمومی سالانه سهامدار آن بوده‌اند، شکایت کنند. در سطح دوم، میزان شکایات سهامداران از شرکت‌ها به‌واسطه دیرکرد پرداخت سود از ابتدای سال ۹۳ تا اواسط سال ۱۳۹۵ بررسی شده است. در بازه زمانی یادشده بین ۴۰ تا ۷۴ شرکت با بیشترین ارزش بازاری بررسی شده‌اند که تنها ۴ شرکت در زمینه پرداخت سود، شکایت موثر از طرف سهامداران داشته‌اند. این ۴ شکایت موثر نیز به طرح دعوا در کمیته تخلفات نینجامیده و مشکل سهامدار از طریق شرکت برطرف شده است. به این ترتیب بررسی‌های گزارش یادشده نشان می‌دهد که شکایت موثر از شرکت‌های مورد بررسی بسیار ناچیز بوده و با اتخاذ تدابیر لازم از جمله دریافت ضمانت و بررسی پیشینه عملکرد شرکت کاملا قابل کنترل است. در سطح سوم بررسی ریسک دیرکرد در پرداخت سود تقسیمی شرکت‌ها و چگونگی پرداخت سود تقسیمی از سوی شرکت‌ها، مدیریت تحقیق و توسعه بورس تهران ۱۰ شرکت با بیشترین سود تقسیمی طی سال‌های ۱۳۹۳ و ۱۳۹۴ را مورد مطالعه قرار داده است. نتایج بررسی‌های انجام شده بیانگر این است که شرکت‌ها بخش عمده سود تقسیمی مصوب در مجمع را به‌صورت نقد پرداخت کرده‌اند. رقم سود تقسیمی پرداخت‌شده به‌صورت نقد قابل ملاحظه و طی سال‌های ۱۳۹۳ و ۱۳۹۴ برای ۱۰ شرکت با بیشترین سود تقسیمی ۱۸۰ هزار و ۷۱۷ میلیارد ریال بوده است. مبلغ سود تقسیمی پرداخت‌شده به‌صورت نقد ۱۰ شرکت با بیشترین سود تقسیمی تنها در سال ۱۳۹۴ بالغ‌بر ۷۹ هزار و ۴۴۹ میلیارد ریال بوده است.نکته دیگر مورد توجه در گزارش تحقیق و توسعه بورس تهران میزان تبدیل سودهای تقسیمی به افزایش سرمایه است. در سال ۱۳۹۴ از ۱۰ شرکت مورد بررسی پنج یا به عبارتی نیمی از شرکت‌ها و در سال ۱۳۹۳، ۴۰ درصد از شرکت‌ها افزایش سرمایه از محل مطالبات و آورده نقدی نداشته‌اند.

بررسی ظرفیت‌ها و چالش‌های الگوی پیشنهادی

بررسی‌هایی که در زمینه فضای حاکم و واقعیت‌های موجود در زمینه پرداخت سود تقسیمی مصوب انجام شد، ظرفیت‌ها و چالش‌های موجود برای انتشار اوراق را روشن می‌کند. بر‌اساس واقعیت‌های موجود در الگوی پیشنهادی، سعی شده است منافع همه ذی‌نفعان تامین شود. در الگوی پیشنهادی برای سودهای تقسیمی هر شرکت به‌صورت جداگانه کد معاملاتی ایجاد شده و سودهای تقسیمی برای دارندگان آن به تفکیک شرکت‌ها و سررسیدها معامله می‌شود. در این الگو سعی شده است تا حد امکان هزینه‌های جانبی ناشی از انتشار اوراق بهادار کاهش یافته یا حذف شوند. با توجه به سابقه‌ تاریخی بررسی‌شده که نشان‌دهنده احتمال دیرکرد بسیار اندک شرکت‌های بزرگ است، همچنین در نظر گرفتن این نکته که در صورت دیرکرد شرکت، خریداران اوراق بهادار می‌توانند تحت حمایت قوانین مربوطه با طرح دعوی نسبت به دریافت منافع خود اقدام کنند، از سازوکار ضامن استفاده نشده است.

فرآیند اوراق بهادارسازی سود تقسیمی

در الگوی پیشنهادی شرکت باید درخواست درج یا به عبارتی شرکت در فرآیند انتشار اوراق سود تقسیمی را به سازمان بورس اوراق بهادار ارائه کند. سازمان با بررسی شرایط شرکت، در مورد ارائه مجوز به شرکت تصمیم‌گیری خواهد کرد. در صورت مجاز بودن شرکت، سازمان نتیجه را به سپرده‌گذاری مرکزی و شرکت اعلام خواهد کرد. شرکت سپرده‌گذاری مرکزی نسبت به بازکردن نماد بر اساس سررسید برای سهامداران شرکت اقدام کرده و سهامداران می‌توانند نسبت به فروش اوراق سود تقسیمی متعلق به خود اقدام کنند. در سررسید شرکت لیست دارندگان نهایی اوراق سود تقسیمی را از سامانه معاملاتی بورس دریافت می‌کند. دارنده نهایی اوراق سود تقسیمی در سررسید می‌تواند با مراجعه به نهاد تسویه که شرکت تعیین می‌کند نسبت به دریافت مبلغ اسمی اوراق سود تقسیمی که مالک آن است اقدام کند. در گزارش تهیه شده در مدیریت تحقیق و توسعه بورس تهران سعی شده است مباحث متاثر از انتشار اوراق سود تقسیمی به‌صورت جامع بررسی شده و در صورت نیاز راهکارهایی با در نظر گرفتن منافع ذی‌نفعان ارائه شود. در این راستا فرآیند افزایش سرمایه شرکت‌ها، ابعاد حسابداری، مالیات و مباحث حقوقی در صورت انتشار اوراق مورد مطالعه قرار گرفته است.

اوراق سود تقسیمی و تاثیر حسابداری آن

خرید و فروش اوراق سود تقسیمی رویداد حسابداری ایجاد می‌کند. تاثیر رویداد حسابداری را می‌توان روی فروشنده، خریدار و شرکتی که اوراق سود تقسیمی به پشتوانه سود تقسیمی مصوب آن منتشر می‌شود، بررسی کرد. از منظر حسابداری شرکت‌هایی که اقدام به فروش سودهای تقسیمی متعلق به خود می‌کنند، بخشی از حساب‌های دریافتنی خود را کاهش و به موجودی نقد خود اضافه می‌کنند. مالک اوراق سود تقسیمی برای فروش و تبدیل به‌نقد کردن اوراق سود تقسیمی باید این اوراق را به تنزیل فروخته و به عبارتی برای نقد شدن طلب مدت‌دار متعلق به خود از بخشی از این طلب صرف‌نظر کند؛ بنابراین کاهش در حساب‌های دریافتنی برابر با افزایش حساب موجودی نقد نخواهد بود. اختلاف بین افزایش موجودی نقد و کاهش در حساب‌های دریافتنی را می‌توان به‌عنوان هزینه تنزیل ثبت کرد. با انتشار اوراق سود تقسیمی تغییری از لحاظ حسابداری در صورت‌های مالی شرکتی که این اوراق به پشتوانه سود تقسیمی آن منتشر شده ، ایجاد نمی شود. در این بررسی توجه به این نکته ضروری است که اوراق بهادارسازی سود تقسیمی در عمل تعهد جدیدی به شرکت نمی‌افزاید بلکه تعهدات پیشین وی را قابل معامله می‌کند. در گزارش تهیه شده به ثبت اسناد حسابداری به ‌تفصیل پرداخته شده است. جزئیات دقیق این مقاله در سایت tse.ir قابل دسترسی است.

نرخ‌های مالیاتی متداول را که تاثیر مستقیم بر تصمیمات سرمایه‌گذاران فعال در بازار سرمایه دارند می‌توان به سه دسته مالیات بر سود سرمایه‌ای، مالیات بر سود تقسیمی و مالیات بر درآمد حاصل از بهره دریافتی از اوراق بهادار با درآمد ثابت تقسیم کرد. در ایران بابت سود تقسیمی مالیات مضاعف دریافت نمی‌شود و به این ترتیب سود تقسیمی پرداختی به سهامداران معاف از مالیات است. به عبارت دیگر درآمد ناشی از سود تقسیمی سهامدار به‌عنوان درآمد مشمول مالیات شناسایی نمی‌شود. دارنده اوراق سود تقسیمی برای فروش اوراق متعلق به خود باید آن را با قیمتی کمتر از قیمت اسمی که در حساب‌های دریافتنی خود ثبت کرده است، عرضه کند. فروشنده اوراق در صورت‌های مالی خود با هزینه تنزیل مواجه و خریدار با درآمد ناشی از خرید اوراق با قیمتی کمتر از قیمت اسمی و در نهایت دریافت مبلغ اسمی مواجه است. به این ترتیب در ارتباط با معاملات اوراق سود تقسیمی با دو فعالیت اقتصادی رو‌به‌رو هستیم:

۱- معاملات اوراق سود تقسیمی

۲- تنزیل اوراق و بنابراین هزینه تنزیل (فروش به قیمتی کمتر از قیمت اسمی) و درآمد تنزیل (دریافت سود تقسیمی به میزانی بیش از هزینه خرید)

معاملات اوراق سود تقسیمی را می‌توان بر اساس تبصره ۱ ماده ۷ قانون «توسعه ابزارها و نهادهای مالی جدید» از مالیات معاف دانست. در زمینه مالیات ناشی از تنزیل اوراق دو رویکرد نپذیرفتن هزینه تنزیل به‌عنوان هزینه قابل ‌قبول مالیاتی و پذیرفتن هزینه یادشده به‌عنوان هزینه قابل قبول مالیاتی وجود دارد. در رویکرد اول هیچ‌گونه رویداد مالیاتی جدیدی نسبت به شرایط کنونی ایجاد نشده و نیاز به تغییر فرآیندهای موجود نیست. در رویکرد دوم خریدار اوراق ملزم به پرداخت مالیات کسر شده از فروشنده اوراق می‌شود. به عبارتی در رویکرد دوم مالیات از فروشنده اوراق به خریدار منتقل می‌شود. رویکرد دوم نیازمند اصلاحات در فرآیندهای موجود است. به این ترتیب در دو رویکرد یادشده پیروی از رویکرد نخست با قوانین حاکم بر اقتصاد ایران سازگارتر بوده و در اجرا نیز با سهولت بیشتری همراه خواهد بود. ابعاد حقوقی ناشی از انتشار اوراق از جمله مهم‌ترین مواردی است که با توجه به ظرفیت‌های حقوقی موجود بررسی شده است.

بر اساس الگوی پیشنهادی، سهامداران شرکت در زمان مجمع از حقوق یکسان با دارندگان نهایی اوراق سود تقسیمی برخوردار بوده و حتی با استفاده از راهکارهای حقوقی در نظر گرفته شده مزیت‌های قابل‌توجهی نسبت به سهامداران شرکت در زمان مجمع داشته و هیچ‌گونه ریسک جدیدی به‌واسطه انتشار اوراق ایجاد نمی‌شود. در گزارش تهیه شده برای انتشار اوراق سود تقسیمی برای کاهش ریسک‌های مرتبط، الزاماتی برای پذیرفتن شرکت‌ها برای انتشار اوراق سود تقسیمی پیشنهاد شده است. در الزامات پیشنهادی بر اساس وضعیت مالی شرکت و ریسک دیرکرد در پرداخت سود تقسیمی شرکت‌ها به چهار گروه تقسیم می‌شوند. سهامداران عمده شرکت‌ها بر اساس گروهی که شرکت در آن قرار دارند در صورت درخواست برای انتشار سود تقسیمی ملزم به رعایت مواردی هستند. جزئیات دسته‌بندی چهار گروه نیز در این مقاله به تفصیل بررسی شده است.در گزارشی که برای انتشار اوراق سود تقسیمی تهیه شد تلاش شده است با شناخت واقعیت‌های موجود در ارتباط با سود تقسیمی شرکت‌ها، الگویی مطابق نیازهای ذی‌نفعان طراحی‌شده و مسائل متاثر از انتشار اوراق بررسی و در صورت نیاز راهکارهای مقتضی ارائه شود. عملیاتی بودن و حفظ فرآیندهای موجود همواره یکی از دغدغه‌ها در زمینه طراحی الگوی پیشنهادی بوده است. انتظار می‌رود با انتشار اوراق سود تقسیمی سهامداران بتوانند در سریع‌ترین زمان ممکن به وجه نقد ناشی از سرمایه‌گذاری خود در سهام شرکت‌ها دسترسی داشته و علاوه بر کسب رضایت سهامداران، بتوان از پتانسیل سودهای تقسیمی در راستای رشد بازار سرمایه بهره گرفت.

الگوی بهادارسازی سود نقدی

الگوی بهادارسازی سود نقدی