حسین هرورانی

مصطفی زهتابیان

بانکداری اسلامی، پدیده‌ای نوظهور، اما پرشتاب است که بسیاری از ناظران را شگفت‌زده کرده است. نخستین گام برای تاسیس بانکداری اسلامی در سال ۱۹۶۳ در مصر برداشته شد. در سال ۱۹۷۴ «بانک توسعه اسلامی» (IDB) به همت سازمان کنفرانس کشورهای اسلامی پایه‌گذاری شد. این بانک با هدف تامین بودجه برای پروژه‌های توسعه‌ای در کشورهای عضو این سازمان تاسیس شده است.

عملیات این بانک بدون بهره و بر مبنای شریعت اسلامی است. بانک توسعه اسلامی براساس مشارکت در سود به کشورهای عضو، کمک مالی می‌کند.

در دهه هفتاد، دگرگونی‌هایی در فضای سیاسی حاکم بر بسیاری از کشورهای اسلامی به وجود آمد که دیگر ضرورتی نداشت بانک‌های اسلامی در لفاف و پوشش غیراسلامی به فعالیت خود ادامه دهند.

در این دهه تعداد بسیاری از بانک‌های اسلامی در خاورمیانه پا به عرصه نهادند که به عنوان نمونه می‌توان از بانک اسلامی دبی (۱۹۷۵) بانک اسلامی فیصل در سودان (۱۹۷۷) بانک اسلامی فیصل در مصر (۱۹۷۷) و بانک اسلامی بحرین (۱۹۷۹) نام برد.

در‌حال‌حاضر بانکداری اسلامی جزو بخش‌های رو به رشد در بازارهای مالی خاورمیانه و سایر نقاط دنیا (اندونزی و مالزی) محسوب می‌شود.

نقش این سیستم در غرب نیز اهمیت زیادی پیدا کرده است.

در بیش از ۵۰ کشور دنیا بانک‌های اسلامی در حال ارائه خدمات بانکی هستند و تجربه نشان می‌دهد که اکثر این بانک‌ها اهداف و عملکرد متفاوتی داشته‌اند و دارای قوانین خاص خود می‌باشند.

سیستم بانکداری در برخی کشورهای مسلمان، یکپارچه اسلامی است؛ نظیر سودان، ایران و پاکستان و برخی دیگر دارای نظام دوگانه بانکداری (ربوی و غیرربوی) هستند؛ مانند عربستان، بحرین، مالزی، اندونزی و سایر کشورهای مسلمان.

آلبانی، الجزیره، استرالیا، باهاما، بحرین، بنگلادش، کانادا، قبرس، مصر، فرانسه، گامبیا، آلمان، هند، اندونزی، ایران، عراق،‌ ایتالیا، اردن، قزاقستان، کویت، لبنان، لوکزامبورگ، مالزی، موریتانی، مراکش، هلند، نیجریه، عمان، پاکستان، فلسطین، فیلیپین، قطر، روسیه، عربستان سعودی، سنگال، آفریقای جنوبی، سریلانکا، سودان، سوئیس، تونس، ترکیه، ترینیداد و توبگو، امارات متحده عربی، انگلیس، آمریکا، یمن و چند کشور کوچک و بزرگ دیگر به عنوان نقاطی از جهان هستند که در‌حال‌حاضر نهادها و بانک‌ها و موسسات بیمه اسلامی در آنها فعالیت دارند و حجم وجوه مدیریت شده توسط بانک‌های اسلامی در کشورهای مختلف جهان اکنون به بیش از ۲۰۰میلیارد دلار رسیده است.

محل فعالیت بزرگ‌ترین نهادهای مالی اسلامی در کشورهای بحرین، کویت، عربستان سعودی و ایران است.

این بانک‌ها از عقود مضاربه، مشارکت، مرابحه، سلف، جعاله و قرض‌الحسنه به عنوان ابزارهای مالی استفاده می‌کنند.

در بانکداری اسلامی، یک بازده ثابت مقدم بر انجام فعالیت اقتصادی نمی‌تواند برقرار شود و صرفا باید در بازده حاصل از استفاده وجوه سهم‌بری کند، به همین دلیل است که بانک‌های اسلامی تعدادی از شکل‌ها و شیوه‌های جالب فعالیت مالی نظیر مشارکت عادلانه و سهیم بودن در سود و زیان

براساس پایه‌های تامین مالی را به کار گرفته‌اند.

برخلاف بانک‌های متعارف که اساسا در اعطای تسهیلات آنها یک قرض‌دهنده و یک قرض‌گیرنده وجود دارد، بانک اسلامی از یک طرف شریک سپرده‌گذار و از سوی دیگر شریک صاحبکار اقتصادی به شمار می‌رود و با نظارت دقیقی که اعمال می‌شود، وجوه سپرده‌گذاران عمدتا در سرمایه‌گذاری‌های مستقیم به کار گرفته می‌شود.

فلسفه تشکیل بانکداری اسلامی:

۱ - سرمایه‌گذاری‌ها باید در حوزه اخلاقی و برپایه ارزش‌های اسلامی صورت بگیرد. ارزش‌های اخلاقی مسلمانان را وادار می‌کند از سرمایه‌گذاری در فعالیت‌هایی نظیر: تهیه مشروبات الکلی، قمار، پورنوگرافی و سایر خدماتی که از نظر اخلاقی شبهه‌برانگیزند، پرهیز کنند.

علاوه بر این خدمات بازرگانی شرکت‌ها نیز باید برپایه اصول اخلاقی شکل گیرد و این اطمینان حاصل شود که بدهی‌های مالی و درآمدهای ناشی از بهره به حداقل می‌رسند.

۲ - اسلام از مسلمانان می‌خواهد تا از دریافت بهره (ربا) خودداری کنند و سهام پروژه‌هایی را که احتمال موفقیت آنها زیاد است، خریداری کنند. در این روش وام‌دهنده و وام‌گیرنده در مخاطرات سهیم بوده و به طور مشترک در مزایای سرمایه‌گذاری شریک خواهند بود.

این امر شاید اساسی‌ترین وجه تمایز بانکداری اسلامی از بانکداری متعارف (ربوی) باشد.

۳ - مبادله ارزش پولی با ارزش پولی، ممنوع است. تنها معامله‌ای به موجب نص صریح مذهب شرعی و قانونی است که شامل سرمایه شود.

از منابع مالی باید در راه تولید و بهبود وضع جامعه استفاده شود و نباید اجازه داد که پول زاینده پول باشد.