لغو تحریم‌ها؛ عامل خلع سلاح روسیه

نویسنده: روا بهالا مترجم: محمدعلی مختاری منبع: استرافور دو هفته پیش در لوزان دیپلمات‌های ایرانی و اروپایی اعلام کردند که به چارچوب توافق با ایران دست یافته‌اند، دیپلماتی در آن میان حضور داشت که چندان پر شور و شوق به‌نظر نمی‌رسید. سرگئی لاوروف، وزیر امور خارجه روسیه در اوج مذاکرات یعنی روز سی‌ام مارس(۱۰فروردین ماه) مذاکرات را ترک کرد تا جان کری وزیر امورخارجه آمریکا شخصا مجبور شود مجددا وی را برای بازگشت متقاعد کند. در حالی که لاوروف در طول هفته در مصاحبه‌هایش با روزنامه‌نگاران مذاکرات را مثبت ارزیابی می‌کرد، ولی کارهای مهم‌تری برای انجام دادن داشت تا اینکه تمامی شب را صرف مذاکراتی کند که احتمالا موجب می‌شوند دغدغه‌های آمریکا نسبت به خاورمیانه کاسته شده و روی روسیه و پیرامون آن تمرکز کند.

هرچند روسیه هیچ علاقه‌ای به حضور یک ایران هسته‌ای در منطقه ندارد، اما برنامه هسته‌ای ایران و رابطه خصمانه میان واشنگتن و تهران، برای مسکو مفید تلقی می‌شود؛ چراکه موجب منحرف شدن توجه آمریکا از حوزه شوروی سابق و روسیه است.

روسیه همواره تلاش کرده است تا از نزدیک شدن ایران و آمریکا جلوگیری کند. به ایران پیشنهاد می‌دهد که سیستم دفاع هوایی طراحی و از تهدیدات نظامی آمریکا علیه برنامه هسته‌ای ایران جلوگیری کند. همچنین تیم‌هایی از کارشناسان هسته‌ای روسیه «با توجه به علاقه ایران برای توسعه انرژی صلح‌آمیز هسته‌ای» پیشنهادهایی برای ساخت رآکتورهایی با توان بالا را به ایران می‌دهند و بانک‌های روسی به حل مشکلات سیستم بانکی ایران که ناشی از تحریم‌هاست کمک می‌کنند.

روسیه در تمام این مدت علاقه‌ای برای دستیابی ایران به تکنولوژی هسته‌ای نداشت، اما از اهرم فشار خود یعنی یک بازیگر آزار‌دهنده برای آمریکا، در مذاکراتش با این کشور در جهت منافع ملی استفاده می‌کرد؛ بنابراین اگر مشکلات واشنگتن با ایران برطرف شود، روسیه باید از بسیاری از مواضع خود از جمله مخالفت با سیستم دفاع موشکی اروپای مرکزی عقب‌نشینی کند که قبلا روسیه آن را گامی در جهت محاصره‌اش تلقی می‌کرد.

در شرایط کنونی اوضاع بر وفق مراد روسیه پیش نمی‌رود. بسیاری از کارشناسان پیش‌بینی کرده بودند که سرانجام ایران و آمریکا در یک تعامل دوطرفه مشکلات خود را حل و فصل می‌کنند. اکنون ایران و آمریکا به سمت عادی‌سازی روابط پیش می‌روند و از سوی دیگر ولادیمیر پوتین با دو چالش دیگر روبه‌رو است: دفاع برابر اتحاد نظامی تشکیل شده توسط آمریکا در اروپا که به تعبیری یک سپر در برابر روسیه است و همزمان مدیریت کردن مشکلات ناشی از بحران اقتصادی و جنگ قدرت داخلی و از سوی دیگر چشم‌انداز بازار انرژی نیز چندان برای این کشور مناسب به‌نظر نمی‌رسد.

روسیه در شرف از دست دادن درآمد انرژی

توافق احتمالی ایران و غرب در تابستان به این معنا است که بشکه‌های نفت بیشتری روانه بازار خواهد شد و این موجب کاهش هرچه بیشتر قیمت نفت و همزمان ارزش روبل واحد پول روسیه خواهد بود. رفع تحریم‌ها به معنی افزایش سرعت تولید نفت ایران نیست؛ بلکه طبق شواهد حدود ۳۵ میلیون بشکه نفت ایران انباشت شده و در صورت لغو تحریم‌های اروپا و آمریکا آماده برای فروش در بازار است. با این وجود تولید بیشتر نفت برای ایران با دشواری‌هایی همراه است و ایران نیاز به صرف هزینه‌های بسیاری برای توسعه زیرساخت‌ها در میادین نفتی دارد که با قیمت نفت حدود ۵۰ دلار مقرون به صرفه نیست، اما گمانه‌زنی‌ها بر آن است که ظرف یک‌سال ایران بتواند ۴۰۰ تا ۵۰۰ هزار بشکه در روز تولید خود را افزایش دهد که البته این افزایش تولید نیاز به سرمایه‌گذاری خارجی در بخش فرسوده انرژی ایران دارد. به احتمال زیاد سرمایه‌گذاران ایالات‌متحده کماکان برای سرمایه‌گذاری در ایران، تا پایان سال ۲۰۱۶ و لغو قوانین تحریم دست بسته‌اند در حالی که سرمایه‌گذاران آسیایی و اروپایی به سرعت برای ترمیم میادین نفتی با ایران وارد مذاکره خواهند شد و ایران نیز شرایط را برای شرکت‌های سرمایه‌گذاری بهبود می‌بخشد.

انتخاب‌های جدید اروپا

اگرچه بازسازی بخش انرژی در ایران زمانبر است، اما روسیه را با چالشی جدی برای حفظ اهرم قدرت خود در اروپا مواجه خواهد کرد. روسیه یک منبع مهم تامین انرژی اروپا است. در حال حاضر روسیه ۲۹ درصد از گاز و ۳۷ درصد از نفت اروپا را تامین می‌کند.گاز طبیعی مازاد آمریکا به دلیل هزینه‌های حمل و نقل و اجرایی، حداقل تا ۵ سال آینده قابلیت صادرات به اروپا را نخواهد داشت. با این حال، ایالات‌متحده هنوز با وجود قیمت تمام شده بالای گاز صادراتی خود، عرضه بیشتر گاز طبیعی در بازار را در دستور کار قرار داده است تا به این وسیله با توجه به ملاحظات سیاسی وابستگی اروپا به گاز روسیه را کمتر کند.

کشورهای منطقه بالتیک مانند لیتوانی در حال حاضر جزو کشورهای پیشرو در خرید گاز مایع از آمریکا هستند که اگرچه وابستگی‌شان به روسیه قطع نمی‌شود، ولی این وابستگی را کمتر می‌کنند. در سال جاری لهستان اولین تجهیزات لازم برای تولید گاز مایع را راه‌اندازی کرد و پایانه سابین در لوییزیانا نیز راه‌اندازی شد تا اولین محموله‌ها را از ایالات‌متحده با کشتی‌های آسیایی صادر کند. جدا از بحث قیمت و سرمایه‌گذاری کمتر وضعیت پیچیده جنوب اروپا تا حدودی برای روسیه نگران‌‌کننده‌تر است. با توجه به حضور ترکیه در بسفر (منطقه بین اروپا و آسیا) ترکیه می‌تواند هر گونه تلاش برای واردات گاز به منطقه دریای سیاه و جنوب اروپا را خنثی کند، اما اروپا به سرعت پروژه‌ای اقتصادی‌تر را دنبال می‌کند که در این پروژه انتقال گاز در سراسر جنوب اروپا به وسیله خط لوله است.

اگرچه شاید این حوادث «کمی» از قدرت روسیه در تسلطش بر بخش عرضه انرژی بکاهد ولی قدرت رهبری روسیه در قیمت‌گذاری انرژی را به‌شدت کاهش خواهد داد. روسیه از ابزار قیمت گاز برای پاداش و تنبیه همسایگان شرقی اروپایی خود استفاده می‌کرد. پیمان بروکسل مهم‌ترین دلیلی است که اعضای اتحادیه اروپا را بر آن می‌دارد که برای کاهش قیمت‌ها در بلندمدت انحصارها را بشکنند و این باعث می‌شود قدرت قیمت‌گذاری روسیه کاهش یابد. این بازی شطرنج از سال گذشته در اوکراین شروع شده بود. کی‌یف به شدت وابسته به ذخیره کشورهای همسایه خود مانند اسلواکی، لهستان و مجارستان شده است تا به سلطه روسیه بر گاز خود پایان دهد.

هرچند هنوز هم گاز روسیه عمده حجم مبادلات گاز در اروپا را تشکیل می‌دهد اما توسعه لوله‌ها می‌تواند موجب شود که گاز دیگر کشورها برای انتقال در این لوله‌ها جاری شود. گاز از منطقه دریای شمال و از پایانه‌های گاز مایع (LNG) شمال اروپا به سمت جنوب اروپا و تا اوکراین.

روسیه گمان می‌کند می‌تواند به سلطه خود در جنوب اروپا از طریق ساخت یک سیستم انتقال گسترده با بودجه ۳۰ میلیارد دلار و ظرفیت ۶۳ میلیارد مترمکعب ادامه دهد و اوکراین را از این معادله خارج کند به این شکل که گاز طبیعی را از دریای سیاه و بالکان در اروپای مرکزی منتقل کند. در دیگر سو اما خط لوله ترکیه قرار دارد که پس از عبور از دریای سیاه از خاک ترکیه یعنی از پایانه‌های ترانس آناتولی و ترانس آدریاتیک می‌تواند مصرف جنوب اروپا را تامین کند.

این خطوط لوله در حال حاضر در حال توسعه هستند. در نهایت این بازی‌های انجام شده به دست روسیه در عمل موجب می‌شود بسیاری از کشورهای اروپایی سرمایه‌گذاری در سایر منابع گاز را افزایش دهند تا وابستگی‌شان به گاز روسیه کاهش یابد، همین‌طور رفع تحریم‌ها از ایران نیز باعث کاهش هر چه بیشتر قدرت روسیه و افزایش سرمایه‌گذاری کشورهای اروپایی در صنایع نفتی و گازی ایران می‌شوند. این عوامل باعث خلع سلاح و کاهش قدرت اهرم فشار روسیه می‌شود و این امر در کوتاه مدت موجب کاهش نفوذ روسیه در قیمت‌گذاری و در بلندمدت موجب کاهش سهم روسیه در تامین گاز اروپا می‌شود.

تاثیر کمرنگ‌تر روسیه در خاورمیانه

روزگاری خاورمیانه یک باغ گل رز برای روسیه بود که گل‌های خوشبو با خارهایی داشت. بوی خوش آن برای روسیه و خارها برای آمریکا بود و روسیه از این ابزار برای مذاکرات سیاسی و اقتصادی با آمریکا استفاده می‌کرد.

حمایت روسیه از سوریه و حمایت از ایران نمونه‌هایی از این دست هستند، اما نفوذ روسیه در خاورمیانه به سرعت در حال کمرنگ‌تر شدن است و اروپا نیز هر روز بیشتر از خرید انرژی از روسیه دوری می‌جوید و این وضعیت مناسبی برای پوتین نخواهد بود.