راهکارهای حقوقی پیش‌رو

داوود هرمیداس باوند
استاد حقوق و روابط بین‌الملل

تصمیماتی که به پیشنهاد آلفونسو داماتو و با عنوان Iran Sanction Act یا ISA در سال 1996 تصویب و اجرا شد، حاکی از این بود که شرکت‌های خارجی مجاز نیستند بیش از 20 میلیون دلار در صنعت انرژی ایران سرمایه‌گذاری کنند و در صورت نقض این تحریم از سوی هر یک از شرکت‌ها با تحریم‌های آمریکا مواجه خواهند شد. در آن تاریخ اتحادیه اروپا به این تصمیم آمریکا معترض بود و اعلام کرد این قانون مغایر با مقررات سازمان تجارت‌جهانی و معارض با حقوق بین‌الملل است. در آن زمان شرکت هلندی که با شرکت آمریکایی دوپونت (DuPont) همکاری داشت، مجبور به ترک پارس‌جنوبی شد و از سوی دیگر شرکت توتال فرانسه با بستن قراردادی وارد پارس‌جنوبی شد؛ یعنی در آن تاریخ اتحادیه با این تصمیم به قانون داماتو بی‌توجهی کرد و برای اینکه بفهماند که تصمیم آمریکا، تصمیم صحیحی نیست، وارد فعالیت در پارس جنوبی شد. بعدها تحریم‌های شورای‌امنیت سازمان ملل و همچنین تحریم‌های یکجانبه اتحادیه اروپا و تحریم‌های مضاعف آمریکا نیز به تحریم‌های سابق آمریکا افزوده شد.

پس از به نتیجه رسیدن برجام و تصویب قطعنامه شورای‌امنیت سازمان ملل شرایط دگرگون شد. به موجب بند 5 ماده 2 منشور و فصل 7، همه کشورها ملزم به پایبندی به تصمیمات شورای امنیت هستند. به موجب کنوانسیون جانشینی دولت‌ها، هر دولتی متعهد به اتخاذ تصمیمات دولت قبلی است و به هیج‌وجه نمی‌تواند دولت قبل را متهم به اعمال سیاست‌های خلاف منافع ملی کرده و از تعهدات دولت قبل سرباز زند. همچنین در صورتی که دولت ترامپ تصمیماتی اتخاذ کرد که ناقض برجام باشد، در این مورد واکنش یکجانبه ایران و بازگشت به روند سابق، به صلاح منافع کشور نخواهد بود. ایران می‌تواند با بسیج کردن 5 عضو دیگر شورای امنیت سازمان ملل که سند برجام را امضا کرده‌اند، آنها را در مقابل سیاست‌های آمریکا همسو کند. اگر فرض کنیم ایران نتواند همراهی 5 عضو دیگر را نیز به‌دست آورد، ایران می‌تواند درخواست بررسی این موضوع را در شورای امنیت مطرح کند، چراکه نقض برجام از سوی آمریکا نقض قطعنامه شورای‌امنیت خواهد بود. در صورتی که فرض کنیم آمریکا نظر جمعی شورای‌امنیت را به نفع رویکرد خود وتو کند، ایران خواهد توانست با مطرح کردن این موضوع در دادگاه بین‌المللی دادگستری پیگیری‌ها را ادامه دهد. دیوان دادگستری نیز در صورتی به موضوعات رسیدگی می‌کند که هر دو کشور نسبت به داوری موضوع مربوطه در دیوان رضایت داشته باشند. اگر فرض کنیم آمریکا به رسیدگی این موضوع رضایت ندهد، ایران می‌تواند از طریق مجمع عمومی درخواست نظر مشورتی از دیوان داشته باشد.

بنابراین ایران راه‌های حقوقی برای اثبات حقانیت خود دارد و می‌تواند با پیگیری آنها به منافع خود دست یابد. موضع‌گیری ایران به تنهایی در این خصوص و بدون هماهنگی مواضع مشترک با روسیه، چین و اتحادیه اروپا باعث می‌شود ایران به شرایط گذشته بازگردد و جامعه بین‌المللی نیز در مقابل سیاست‌های ایران قرار خواهند گرفت. همچنین وتوی آمریکا در شورای‌امنیت دال بر ضعف استدلال او خواهد بود، چراکه به معنی مخالفت جمعی سایر اعضای شورای امنیت است. در راهکار دوم هم در صورت عدم تمایل آمریکا به ورود این موضوع به دیوان بین‌المللی دادگستری، احساس ضعف آمریکا برای بار دوم تکرار خواهد شد. در خصوص نظر مشورتی مجمع عمومی سازمان ملل هم هر چند ضمانت اجرایی چندانی ندارد، ولی نظر مخالف جامعه بین‌المللی می‌تواند فضا را به نفع اقدامات احتمالی ایران آماده کند. ایران در چنین فضایی می‌تواند تصمیمات یکجانبه مناسب را اتخاذ کرده و منافع خود را پیگیری کند.