بررسی وضعیت صکوک در کشورهای جهان
تهیه و تنظیم: سید محسن موسوی *، میثم‌هاشم‌خانی **
بخش دوم
همانگونه که در قسمت قبل (مقدمه‌ای بر صکوک؛ رویکرد نوین اسلامی در تامین مالی) بیان نمودیم، صکوک به عنوان ابزاری کارآمد و نوین مورد توجه بسیاری از کشورها به خصوص کشورهای اسلامی قرار گرفته است.

حجم سرمایه‌گذاری صورت گرفته در این اوراق بسیار قابل‌توجه است. برای بیان این موضوع می‌توان به گزارش بانک توسعه اسلامی اشاره نمود. به گفته «عبدالعزیز هینانی» مدیرعامل بانک توسعه اسلامی، این نهاد در نظر دارد تا اوراق ۵، ۷ و ۱۰ ساله با ارزش یک میلیارد دلار در سال جاری در کشورهای عضو منتشر نماید (IDB، ۲۰۱۰). در قسمت دوم این مقاله، سعی بر آن است که میزان بهره‌گیری از این اوراق را توسط کشورهای اسلامی بررسی نماییم و نگاه کلی از وضعیت این ابزار مالی در سایر کشورها بیان داریم و سپس وضعیت این اوراق را در موردایران بررسی قرار دهیم.
مقدمه
اولین صکوک جهانی توسط مالزی در دسامبر ۲۰۰۱ میلادی منتشر شده است. این اوراق اولین اوراق منطبق بر شریعت اسلام نیست. البته پیش از انتشار اوراق صکوک توسط دولت مالزی، دولت بحرین در حوزه کشورهای خلیج فارس در ۱۳ ژوئن سال ۲۰۰۱، اسناد دولتی مطابق با قوانین اسلامی منتشر کرد. ارزش این اسناد ۲۵ میلیون دلار آمریکا، به شکل اوراق سه ماهه و با عنوان اوراق بهادار «صکوک سلم» بود. به هر حال می‌توان کشور مالزی را پیشرو انتشار اوراق بهادار اسلامی با نام صکوک دانست. در سوم جولای سال ۲۰۰۲، دولت مالزی اقدام به انتشار گواهی امین (Trust - Certificate) به مبلغ ۶۰۰ میلیون دلار نمود که دارای سررسید پنج ساله بود و هر یک از این گواهی‌های امین بیانگر مالکیت مشاع دارایی‌های امین است که مبتنی بر قطعات زمین معین شده‌ای بود. وجوه حاصل از انتشار این اوراق به منظور ساخت بیمارستان سلایانگ، بیمارستان Tenuku Ampuan Rahimah، یک اداره دولتی و یک مجتمع دولتی به کار گرفته شد.
برای رفع مشکل فقهی صکوک و مبتنی بودن آنها بر شریعت اسلام، یکی از شروط لازم برای انتشار صکوک، مدنظر داشتن این نکته است که سود حاصل از سرمایه‌گذاری در این اوراق نباید مبتنی بر ربا باشد. بنابراین صکوک معمولا به پشتوانه دارایی‌های فیزیکی منتشر می‌گردد.
صکوک بین‌المللی مالزی
اولین ابزار مالیه اسلامی که در سطح بین‌المللی منتشر گردید، صکوک بین‌المللی مالزی است. صکوک بین‌المللی مالزی بود که نخستین بار به ارزش 600 میلیون دلار در سال 2002 منتشر شد. هدفگذاری آن نه تنها سرمایه‌گذاران اسلامی شرق آسیا، بلکه سرمایه‌گذاران سنتی در اروپا، آسیا و آمریکا نیز بود. این اوراق، در بورس اوراق بهادار لوکزامبورگ نیز پذیرفته شد.
صکوک مالزی نخستین بار با لحاظ موازین شرعی توسط کمیته نظارتی بازار مالی بین‌المللی اسلامی منتشر شد. ۵۱ درصد از این اوراق در خاورمیانه و ۳۰ درصد به سرمایه‌گذاران آسیایی در آسیا فروخته شد. تعداد زیادی از سرمایه‌گذاران خاورمیانه، در این بازار مشارکت کرده و برای رشد بازار سرمایه و افزایش همکاری‌های کشورهای اسلامی از طریق ابزارهای مالی قابل پذیرش جهانی، تلاش کردند.
از دیگر اوراق بهاداری که در قالب اوراق قرضه اسلامی در سطح بین‌المللی منتشر گردید، می‌توان به صکوکی که به ارزش 150 میلیون دلار در بورس بین‌المللی لابوان پذیرفته شد، اشاره نمود.مالزی تا اواخر سال 2010 میلادی بزرگ‌ترین ناشر صکوک باقی می‌ماند و از این میان 6/64 درصد سهم بازار این اوراق را دارا خواهد بود. (MIFC، 2010) اوراق صکوک در این کشور به ارزهای سایر کشورها نیز منتشر می‌گردد و از این‌رو بازار سرمایه این کشور به بازار اسلامی چند ارزی بین‌المللی تبدیل شده است. صکوکی که به ارزهای خارجی منتشر شده‌اند از طریق دولت مرکزی مالزی، شرکت Nomura Holdings Inc و شرکت Khazanah Nasional Bhd در هشت ماهه اول سال 2010 منتشر شده‌اند. در سال 2010 معادل 15 صکوک جدید در بورس مالزی منتشر شده است که بالغ بر 5/70 میلیارد رینگیت (واحد پول مالزی) بوده است.

(وزارت دارایی مالزی، ۲۰۱۰-۲۰۱۱) همچنین این کشور در ماه ژوئن سال ۲۰۱۰ بزرگ‌ترین انتشار صکوک در جهان را به ارزش ۲۵/۱ میلیارد دلار معادل ۸۶/۳ رینگیت مالزی صورت داده است که دارای بازدهی ۹۲۸/۳ درصد است.




صکوک دولت بحرین
کشور بحرین از اسناد دولتی کوتاه‌مدت به نام «سلم» جهت تامین مالی بهره جسته است. این اوراق دارای سررسید 91 روزه هستند که به پشتوانه آلومینیوم منتشر شده‌اند. مکانیزم فرآیندی این اوراق بدین صورت است که دولت بحرین به جای پرداخت فوری، تعهد می‌کند تا در تاریخ معینی در آینده، مقدار خاصی آلومینیوم عرضه نماید.




از جمله ابزارهای مالی دیگر که در این کشور مورد استفاده قرار گرفته است، صکوک اجاره است. این اوراق هم در سطح کشور بحرین و هم در سطح خاورمیانه منتشر شده است. جدول ذیل میزان انتشار این اوراق را نشان می‌دهد.





بنابراین می‌توان نتیجه گرفت که صکوک سلم و صکوک اجاره از پرکاربردترین ابزارهای مالیه اسلامی در کشور بحرین هستند و این کشور توانسته است علاوه‌بر جذب منابع داخلی از منابع خارجی نیز بهره‌مند شود.
گواهی امین بانک توسعه اسلامی
بانک توسعه اسلامی در سال ۲۰۰۳، در حدود ۴۰۰ میلیون دلار صکوک اسلامی را توسط STSL منتشر کرد. شرکت اسلامی توسعه بخش خصوصی، با خرید دارایی از بانک توسعه اسلامی و فروش آن به قیمت ارزش خالص دارایی(NAV) به STSL نقش واسطه یا SPV را ایفا نمود. این اوراق بهادار از نظر ناشر، تضمین‌کننده و ساختار ابداعی آن، ترکیبی از تبدیل به اوراق بهادار کردن قراردادهای اجاره، مرابحه و استصناع است که از آن میان حداقل ۵۱ درصد آن اجاره دارایی‌ها است. دارندگان این گواهی‌ها، سود تقسیم‌شده را به صورت ادواری دریافت می‌کنند. شرکت Citigroup Global Machetes به عنوان بازارساز، برای این اوراق که با رتبه AAA، S&P و AA توسط موسسه Fitch رتبه‌بندی شده‌اند، فعالیت می‌کند.




صکوک بین‌المللی قطر
دولت قطر در سال ۲۰۰۳ اقدام به انتشار ۷۰۰ میلیون دلار صکوک کرد که سررسید آن، سال ۲۰۱۰ بود. صکوک بین‌المللی قطر به عنوان یک ابزار مالی خاص در قطر به‌وجود آمد. این نخستین تجربه قطر در انتشار اوراق قرضه اسلامی بین‌المللی است که دولت آن را عرضه کرد. موسسه S&P این اوراق را با رتبه +A رتبه‌بندی کرده و HSBC بازارسازی آن‌را به عهده دارد.
صکوک بین‌المللی اردن
دولت اردن در نظر دارد تا صکوک ۵ ساله‌ای به ارزش ۷۵۰ میلیون دلار در سال۲۰۱۰-۲۰۱۱ منتشر کند. برنامه این دولت مبنی بر انتشار این اوراق با نرخ بهره ۸۷۵/۳ درصد با نرخ ثابت است که به صورت هر شش ماه یک بار سود آن پرداخت می‌شود. انتشار این اوراق توسط ائتلافی از بانک‌های بین‌المللی JP Morgan، Credit Suisse، HSBC و Arab Bank انجام خواهد شد. (وزارت اقتصاد اردن، ۲۰۱۰)




رتبه‌بندی صکوک منتشر شده
رتبه‌بندی اعتباری عبارت است از ارزیابی احتمال عدم پرداخت به موقع تعهدات مالی ناشر اوراق بهادار. به عبارت دیگر موسسات رتبه‌بندی احتمال نکول یک ناشر را در ایفای تعهدات مالی مربوط به یک بدهی خاص یا اوراق بهادار بررسی می‌کنند. معتبرترین شرکت‌های رتبه‌بندی عبارتند از؛ Moody`s، Standard & Poors و Fitch. رتبه‌بندی اعتباری در تعیین میزان سود اوراق بهادار نقش بسزایی دارد و طبق دسته‌بندی‌هایی که توسط موسسات صورت می‌گیرد، هر موسسه، نهاد و یا کشوری که نظر دارد تا اوراق بهاداری را در سطح بین‌المللی منتشر نماید، با توجه به ریسک‌هایی که با آنها مواجه است، از جمله ریسک کشور، در یک طبقه خاص قرار می‌گیرد. برخی از اوراق صکوک نیز که در سطح بین‌المللی منتشر شده‌اند، رتبه‌بندی شده و با توجه به رتبه‌ای که کسب کرده‌اند، نرخ بهره اوراق آنها تعیین شده است.
وضعیت صکوک در ایران
همانگونه که پیش‌تر اشاره شد، تاکنون تنها فعالیت صورت گرفته در ایران در مورد استفاده از صکوک، بررسی فقهی در مورد 6 نوع از صکوک توسط کمیته تخصصی فقهی سازمان بورس و اوراق بهادار است. صکوک اجاره، مرابحه، رهنی، استصناع، مضاربه و جعاله؛ از بین اوراق تنها استفاده از صکوک اجاره، سلم و استصناع و تا حدی صکوک مشارکت، مرابحه و مضاربه معمول است. در یک تقسیم‌بندی می‌توان صکوک را به دو گروه ابزار حقوق صاحبان سهام و ابزار بدهی تقسیم نمود. صکوک اجاره، سلم، استصناع و مرابحه زیر مجموعه ابزار بدهی و صکوک مشارکت و مضاربه زیرمجموعه ابزار حقوق صاحبان سهام قرار می‌گیرند. در سال 1387 اعلام شد که انتشار این اوراق پس از رفع موانع مالیاتی آن، آغاز خواهد شد. اما چنین نشد در حالی که حجم انتشار صکوک در سال‌های اخیر و بویژه در کشورهای همجوار عربی از رشد بسزایی برخوردار بوده است. کشورهایی نظیر بحرین، مالزی و قطر از پیشروان انتشار این اوراق هستند. هرچند باید این نکته را ذکر کرد که رشد استفاده از صکوک در چند سال اخیر به دلیل شرایط اقتصادی جهان با نوسان روبه‌رو بوده است، اما برآیند حرکت کلی استفاده از این اوراق رو به رشد بوده است. (شورای همکاری خلیج فارس، 2009)
ارجاعات
1- فطرس، محمد حسن و حسین محمودی؛ صکوک، ابزاری مناسب برای جانشینی اوراق قرضه.
۲- پهلوان، حمید و سید روح‌ا... رضوی، اوراق صکوک: تعریف، انواع و ساختار، مدیریت پژوهش، توسعه و مطالعات اسلامی.
3- Accounting and Auditing Organization for Islamic Financial Institutions)AAOIFI)
۴- Finance Ministery of Jordan, Mohammad Abu Hammour(Finance Minister), Nov ۹, ۲۰۱۰.
5- Gulf Cooperation Council, 2009, http://gccgolf.com/
۶- Kahf, Monzer, «SUKUK: PRINCIPLES, STRUCTURE & PERFORMANCE", ۲۳-۲۵ October ۲۰۰۷.
7- Malaysian Reserve, daily business/finance newspaper, Mondays, edited by Habhajan Sing, 18 September 2010.
۸- Ministry of Finance in the Economic, Report for ۲۰۱۰/۲۰۱۱.
9- Siti Radziah Hamzah,International, Islamic Finance Centre (MIFC). 2010
۱۰- The Saudi Gazette ۲۰۱۰, ۲۵ August, The Islamic Development Bank (IDB).
11- http://islamicfinanceasia.blogspot.com/2010/10/msia-is-largest-2010-sukuk-issuer-in.html
۱۲- http://www.btimes.com.my/Current_News/BTIMES/articles/idbb/Article/
13- http://www.lmcbahrain.com/global-table.asp
http://www.researchrecap.com/index.php/۲۰۰۸/۰۲/۲۷/oil-wealth-fueling-boom-in-islamic-finance/

*(seyedmohsen.mousavi@gmail.com)
**(m.hashemkhany@gmail.com)