افول شهرهای اسلامی و خیزش اروپا
مسیرهای تجاری نهادها و رشد اقتصادی
در کل به نظر این ناحیه تختگاه زنجیره‌ای از ممالک و شهرهای زوال‌یافته یا رو به زوالی است که روزگاری در اوایل هزاره دوم میلادی در اوج شکوه بودند و از غرب تا شرق عالم همتایی نداشتند. اما امروزه به سبب چند اکتشاف در میانه قرن ۱۴ و ۱۵ افول این شهرها نیز آغاز شد. اینکه این افول از کجا آغاز شد، سوالی است که جواب به آن نیاز به بررسی پارامترهای مختلفی دارد. این گزارش خلاصه‌‌ای از نوشته‌های پیتر فرنکوپن در کتاب راه‌های ابریشم و مقاله «خیزش اروپا: تجارت اقیانوس اطلس، تغییرات نهادی و رشد اقتصادی» است که به افول شهرهای اسلامی و آغاز شکوه شهرهای اروپایی می‌پردازد. جاده ابریشم حدود ۱۳۹قبل از میلاد و پس از اتحاد چین تحت نظر سلسله هان باز شد. این مسیر از چانگان (شیان) شروع می‌شد و با عبور از شهرهای تجاری مانند سمرقند و کاشغر به انطاکیه یا قسطنطنیه (استانبول) ختم می‌شد. بسیار نادر بود که کاروان‌ها کل مسافت را طی کنند؛ زیرا سیستم تجارت به‌صورت زنجیره‌ای عمل می‌کرد. معمولا بازرگان‌ها کالاهای خود را تا چند شهر کناری حمل می‌کردند و بازرگان دیگری آن کالاها را تا مسافت دیگری می‌برد. بسیار نادر بود که بازرگانی همه جاده را طی کند. بازرگانان با کاروان های خود کالاها را از یک مرکز تجاری به مرکز تجاری دیگر به این‌سو و آن‌سو می‌فرستادند. علاوه بر ابریشم، کالاهای عمده معاملاتی شامل طلا، یشم، چای و ادویه‌جات بود.
شکل ۲.۱ نقشه مسیرهای زمینی و دریایی جاده ابریشم
مراکز تجاری در مسیر اغلب شهرهایی بودند که از امنیت مناسبی برخوردار بودند و حکومت‌های مرکزی به این شهرها اهمیت ویژه‌ای نشان می‌دادند. مالیاتی که از بازرگانان گرفته می‌شد یکی از منابع خوب درآمدی برای این حکومت‌ها بود. همچنین استفاده بازرگانان و تجار از زیرساخت‌های شهرها باعث رونق این شهرها می‌شد.
جهان و تجارت در اوایل هزاره دوم میلادی
رشد شهرهای کناره راه ابریشم سبب شده بود تا مسیرهای جدیدی نیز پیدا شود. راه‌های تجارت برده که از شمال دریای سیاه می‌گذشت از جمله این راه‌ها بود. اصلی‌ترین راه‌های آن دوره عبارت بودند از: راه‌های مختلف ابریشم که از شهرهایی نظیر مرو، نیشابور، بخارا و بغداد می‌گذشت و تا انطاکیه در ترکیه امروزی ادامه داشت و همچنین راه ادویه که از بندر سیراف و جنوب ایران می‌گذشت، راه طلا و راه برده که از جنوب آفریقا و شمال اروپا و راه دریایی بیزانس و ونیز که اروپا را به غرب آسیا متصل می‌کرد. هر کدام از این راه‌ها، شهرهای در مسیرشان را پربار می‌کردند، از قسطنطنیه که گرانیگاه مسیر دریایی بود تا بغداد که چهارراه مسیر ابریشم محسوب می‌شد. همچنین پالرمو در سیسیل که تجارت شمال آفریقا و اروپا را ممکن می‌ساخت.
شکل ۳.۱ نقشه مسیرهای تجاری سال ۱۰۲۸ .م
در سال ۱۰۹۶ ده‌ها هزار مرد راهی بیت‌المقدس شدند تا جنگ اول صلیبی را آغاز کنند. قبل از سال۱۱۰۰ بیت‌المقدس به دست مسیحیان فتح شد و کم‌کم سواحل شرقی مدیترانه به دست مسیحیان افتاد. جنگ‌های صلیبی تاثیر عمیقی بر تجارت آن دوره داشت. به روایت ابن‌خلدون، در قرون دهم و یازدهم ناوگان مسلمانان آن‌چنان سیطره‌ای بر مدیترانه داشتند که مسیحیان حتی نمی‌توانستند تخته چوبی را به آب بیندازند؛ اما دولت شهرهای ایتالیا اعضای جدید تجارت شرق بودند. به‌طور مثال ونیز توانسته بود با تجارت برده و کالاهای دیگر به پیوند محکمی با شهرهای دیگر در مسیر دریایی ونیز برسد. شهرهایی نظیر زارا و تروگیر که بازارهای محلی را نمایندگی می‌کردند.
شکل ۳.۲ نقشه مسیرهای تجاری سال ۱۲۱۲. م
لجستیک جنگ‌های صلیبی فرصت مناسبی بود تا این شهرها بار دیگر بر ثروت خود اضافه کنند. انتقال سربازها و زائران و همچنین ارسال آذوقه و تدارکات برای اورشلیم تازه‌فتح‌شده و همچنین حفظ بندرهای شهرهای تازه‌تصرف‌شده نظیر حیفا، یافا و عکا از دیگر خدمات شهرهای ساحلی ایتالیا به جنگ بود.
در پاداش مشارکت ناوهای ونیزی‌ها در تصرف عکا در سال۱۱۰۰ میلادی مقرر شد که آنها بتوانند در هر شهری که به دست جنگجویان صلیبی فتح می‌شود، یک کلیسا و یک بازار بنا کنند. جنوآ نیز مشابه همین پاداش‌ها را دریافت می‌کرد. گویی جنگ‌های صلیبی هدیه الهی به دولت‌شهرهای ایتالیایی بود. راه بیت‌المقدس به راه بهشت مبدل شده بود. این شهرها از کانون‌های خرد منطقه‌ای به قدرت‌های بین‌المللی تبدیل شده بودند. از تمام اروپا فقط شرق آنکه شامل لهستان می‌شد تحت خشم مغولان سوزانده شد و بقیه اروپا و آفریقا گویی در دورانی که درهای جهنم به روی غرب آسیا باز شده بود، خستگی در می‌کردند.
شکل ۳.۳ مسیرهای تجاری ونیز و جنوآ
راه‌های جدید تجاری
جهان در سال‌های ۱۳۴۰ تا ۱۳۷۰ با طاعون دست و پنجه نرم می‌کرد.از راه‌هایی که روزگاری طلا و نقره و ادویه جابه‌جا می‌شد، اکنون مرگ تبادل می‌شد. کشتی‌ها همراه با بار خود، طاعون را نیز جابه‌جا می‌کردند. پس از پایان همه‌گیری طاعون، جنوآ کوشید تا از درگیری شدید ونیز با طاعون استفاده کند و راه‌های تجاری را در دست بگیرد؛ اما موفق نشد و ونیز توانست بر رقیب دیرینه خود چیره شود. اما کمی بعد ورق برگشت. در اواخر قرن۱۵ میلادی، راه‌های تجاری جدیدی رو به اروپایی‌ها گشوده شد.دیگر اروپا پایانه سلسله راه‌های ابریشم نبود، بلکه به مرکز جهان مبدل شده بود.کشتی‌هایی که می‌توانستند کالاها را سریع‌تر و ارزان‌تر حمل کنند، افول جاده ابریشم از اوج را در قرن شانزدهم رقم زدند.
شکل ۴.۱ مسیرهای تجاری اوراسیا در ۱۴۷۸ .م
راه امیدنیک و هند نو
تا پیش از کشف کامل آفریقا گمان می‌شد که آفریقا جزئی از یک خشکی بزرگ‌تر است که اقیانوس اطلس را از اقیانوس هند جدا می‌کند. برای رسیدن به هند که مبدأ و تولیدکننده بسیاری از ادویه‌های مورد نیاز شهرهای مختلف مخصوصا اروپا بود، بازرگان‌ها باید از طریق مسیر زمینی یا دریایی به مدیترانه برسند و سپس از طریق مسیر دریایی به ونیز یا جنوآ می‌رفتند و از آنجا به شهرهای دیگر اروپا ادویه را می‌رساندند. این اتفاق برای کالاهای دیگر نظیر ابریشم، کاغذ و... نیز می‌افتاد. جدای از مساله امنیت، آنها با مسائلی نظیر مالیات‌دهی به حاکمان، آشنا نبودن به چند زبان و تحمل مشقت‌های مختلف در آب‌وهواهای مختلف نیز روبه‌رو می‌شدند. راه دریایی اما بسیاری از مشکلات راه زمینی را ندارد. تنها مشکل راه دریایی، تکنولوژی دریانوردی است که در اواخر قرن۱۴ به خوبی رشد کرده بود و سفرهای دریایی امن شده بود نیروی باد کار نیروی چهارپا در خشکی را در دریاها می‌کند. راه دریایی از راه زمینی سریع‌تر و ارزان‌تر است. زیرساخت مورد نیاز راه دریایی هم لنگرگاه و بنادر هستند و نیازی به جاده‌کشی‌های طولانی نیست. راه زمینی ابریشم رو به زوال بود. شهرهای غرب آسیا هنوز از طاعون و حمله مغول کمر راست نکرده بودند. تغییر گرانیگاه تجاری جهان، آخرین ضربه به پیکره شهرهای غرب آسیا بود. یکی از بازنده‌های کشف راه‌های تجاری جدید بی‌شک ونیز بود. پرتغالی‌ها به کمک حمل‌و‌نقل دریایی می‌توانستند کالاها را به قیمتی عرضه کنند که ونیز یارای رقابت با آن را نداشته باشد. ونیزی‌ها در حال از کف دادن سیطره بر تردد تجاری بودند.
شکل ۴.۲ مسیر حرکت واسکوداگاما (خط آبی) و کابرال (خط قرمز)
سفر او به مسیرهای تجاری جدید و منابع نو مانند نیشکر و قهوه و... برای تجارت و بالاتر از همه، طلا منتهی شد. تغییر مرکز ثقل تجارت دنیا باعث شد از تردد در راه ابریشم کاسته شود که این به معنی کاهش مالیات‌های دریافتی از کاروان‌های تجاری بود. همچنین عدم اهمیت به امنیت این جاده‌ها به‌واسطه کاهش تردد به مرور باعث افول شهرهای مختلف در مسیر این جاده شد. اما همه جوامعی که به اقیانوس اطلس دسترسی داشتند، نرخ رشد یکسانی را تجربه نکردند. یکی از دلایل این تفاوت می‌تواند به‌خاطر ارتباط نهادهای مختلف مخصوصا در هلند و انگلستان باشد. نهادهایی که در حکومت‌های مشروطه یا پادشاهی‌هایی که مطلقه نبودند فعال بودند، رشد بهتری داشتند و بدون استفاده از رانت درباریان و ذی‌نفعان درباری به تجارت می‌پرداختند. رقابت نسبتا سالم باعث رشد شده بود.
شکل ۴.۳ مسیر ۴ سفر کریستف کلمب به قاره آمریکا
تجارت اقیانوس اطلس
تجارت پرسود اقیانوس اطلس رو به گسترش بود و حدود دو قرن بعد به بلوغ رسید. این تجارت نه تنها به‌صورت مستقیم برای اروپاییان باعث رشد شده بود، بلکه از طریق تغییراتی که در نهادهای مختلف اروپایی به وجود آورده بود، باعث پیشرفت اروپا شد. این رشد در حکومت‌هایی که پادشاهی مشروطه داشتند بهتر بود. هلند و بریتانیا از جمله این حکومت‌ها بودند.
شکل ۴.۴ مسیرهای تجاری از اقیانوس اطلس به چین و هند
سفرهای دریایی از طریق اقیانوس اطلس از زمان سفر واسکوداگاما و کریستف کلمب رشد کرد و همچنین شهرهای کناره اقیانوس اطلس هم گسترش یافتند و بنادر مختلفی در سواحل این اقیانوس برای حمایت از سفرهای دریایی ساخته شد. هر بندری که ساخته می‌شد، برای منطقه آبادانی به همراه داشت.
شکل ۴.۵ سفرهای دریایی از ۱۳۰۰ تا ۱۸۰۰ .م
سفرهایی که به آمریکای شمالی و جنوبی و آفریقا برای حمل مواد مختلف معدنی، برده، طلا و نقره می‌شد، باعث رشد بیشازپیش بنادر و شهرهای ساحلی می‌شد. پرتغال و اسپانیا و سپس هلند و بریتانیا این تجارت‌ها را در دست گرفتند و رشد بالایی را تجربه کردند. این رشد که بسیار بالاتر از رشد عادی شهرهای آسیایی بود، به‌تدریج باعث افول آن شهرها شد. ونیز که روزگاری کالاهای مختلفی را از اروپا به آسیا و بالعکس حمل می‌کرد، اکنون خودش را بازنده این اکتشاف می‌دید. شهرهای غرب آسیا هم که روزگاری الماس‌های زمین بودند، بعد از جنگ‌های طولانی و از همه مهم‌تر دوری از مسیرهای مهم تجاری که اکنون در دریاها جریان داشت، شیب رشد بسیار کمتری نسبت به شهرهای اروپایی تجربه کردند. این آغاز افول شهرهای اسلامی نظیر بغداد، بصره و شهرهای ایران بود.
شکل ۴.۶ جمعیت شهرهای اروپایی از ۱۳۰۰ تا ۱۸۵۰ .م
اما در این میان بعضی از شهرها در غرب آسیا موقعیت خود را بهبود بخشیدند. شهرهایی مانند قسطنطنیه که شهری بندری محسوب می‌شدند. شهرهای حاشیه‌‌ای راه‌های تجاری قدیم افت کردند. سطح رفاه مردم کاهش یافت و حکومت‌ها با ضعف بیشتری در مقابل اروپاییان قرار می‌گرفتند.
راه‌های نو
شهرهای جهان اسلام از بزرگ‌ترین و پر رونق‌ترین شهرهای قرون وسطی بودند. بخشی از این رونق را می‌توان به نقش محوری شهرهای مسلمان در تجارت راه دور نسبت داد. موقعیت استراتژیک بسیار مهم بود، اسلام یک موقعیت کلیدی را اشغال کرده بود که در نقطه تلاقی راه‌های تجاری اصلی که دو واحد اقتصادی مهم آن دوره، منطقه تجاری اقیانوس هند با دریای مدیترانه را به هم متصل می‌کرد، قرار داشت. پیشرفت‌های اروپایی در دریانوردی به این معنی بود که کشورهای اروپایی بی‌امان به دنبال مسیرهای خود به سمت جنوب و شرق آسیا بودند و در نهایت، نهادهای سیاسی و اقتصادی استعماری را توسعه دادند تا حداکثر مزیت اقتصادی را به کلان‌شهر اعطا کنند. یک شبکه کامل از تجارت مدیترانه محور که از دوران باستان رونق گرفته بود به تدریج رو به زوال رفت. در واقع، فتح دریاهای آزاد مزیتی به اروپا داد که برای قرن‌ها ادامه داشت. نتیجه این بود که اروپای غربی به «جامعه مسلط در جهان تبدیل شد»؛ تحولی که نمایانگر عصر کاملا جدیدی در تاریخ جهان بود. شهرهایی که در نزدیکی دریاها و اقیانوس بودند، توانستند با آماده‌سازی زیرساخت‌های دریایی و تجاری، رشد بالاتری در جمعیت و درآمد داشته باشند. مدتی بعد با آغاز انقلاب صنعتی، شیب رشد شهرهای اروپایی بیشتر شد و شهرهای غرب آسیا که در روش‌های سنتی تجاری و صنعتی خود مانده بودند، رو به افول رفتند. انقلاب صنعتی بهره‌وری کشتی‌ها را بیشازپیش بهتر کرده بود. مسیرهای دریایی تثبیت شده بودند و کالاها با سرعت بیشتری در دریاها جابه‌جا می‌شدند.
منبع: بخشی از پروژه درس تاریخ اقتصادی جهان دانشگاه صنعتی شریف زیر نظر دکتر فرهاد نیلی
