دکتر فاطمی، طراح ملی شدن نفت

مجید مبارکیان- در روزهای پایانی آذر سال ۱۳۲۹ دکتر مصدق و همراهانش پیشنهاد ملی شدن نفت را مطرح کردند. اما در میان یاران مصدق، نام فاطمی به عنوان همراه وفادار او در تاریخ ثبت است. از او به عنوان فردی نام برده می‌شود که پیشنهاد ملی شدن نفت را با مصدق مطرح کرد. اما فاطمی که بود؟ سید حسین فاطمی فرزند سید محمد نائینی، روحانی معروف نائین بود که سیف‌العلما لقب داشت. پس از گرفتن دیپلم به تهران رفت و با معرفی‌نامه‌ای که از یکی از اهالی روزنامه در اصفهان در دست داشت، توانست در روزنامه‌ «ستاره» مشغول به کار شود و کارهای مختلفی از قبیل غلط‌گیری، رسیدگی به حساب مشترکین و مقاله‌نویسی را انجام دهد و در دفتر روزنامه هم زندگی کند.

نوشتن مقالات انتقادی آن هم در زمان دیکتاتوری رضا‌شاه باعث تبعید او به اصفهان شده و در اصفهان هم که عملاً مدیر روزنامه برادرش شده بود با نوشتن مقاله‌ای علیه مجلس به زندان افتاد ولی فرارسیدن شهریور ۱۳۲۰ و اشغال نظامی ایران توسط متفقین باعث آزادی‌اش شد. فاطمی با آزادی از زندان به تهران رفت و روزنامه‌ باختر را در تهران منتشر کرد و کم‌کم با نویسندگان معروفی چون دکتر محیط طباطبایی، دکتر بقایی، صادق هدایت، محمد مسعود و جهانگیر تفضلی آشنا شد و مقالات تند او دست به دست می‌گشت.

با به پایان رسیدن جنگ جهانی دوم به توصیه برخی دوستان به‌عنوان نماینده مطبوعاتی در هیاتی که از ایران برای شرکت در کنفرانس بین‌المللی کار به پاریس می‌رفت، جای گرفت ولی هدف او ادامه‌ تحصیل بود. در نتیجه با مشقات زیاد و پشتکار عجیب به‌رغم مشکلات مالی در سال ۱۳۲۷ دکترای خود را گرفت و به ایران بازگشت. در تهران مجوز چاپ روزنامه جدیدی به نام باختر امروز را می‌گیرد و مقالات خود را با بی‌پروایی هر چه تمام‌تر می‌نویسد؛ ولی پس از انتشار چند شماره روزنامه‌اش توقیف می‌شود.

با به میدان آمدن دوباره دکتر مصدق پس از فترتی که دوران نخست وزیری قوام در فعالیت‌های وی پدید آورد و دعوت از مدیران مطبوعات در خانه دکتر مصدق، دکتر فاطمی به عنوان سخنگوی هیات هفت نفره‌ای انتخاب شد که برای اعتراض به دیکتاتوری در سر در سنگی کاخ مرمر گرد هم آمده بودند. هر چند که تحصن چهار روزه نمایندگان راهپیمایی روز ۲۲ مهر در دربار با ترفندهای وزیر دربار (عبدالحسین هژیر) بی‌نتیجه ماند. نتیجه این تحصن تولد جبهه ملی بود که روزنامه باختر امروز به عنوان ارگانش شناخته شد و دکتر مصدق رهبر آن و دکتر فاطمی سرپرست کمیسیون تبلیغات جبهه‌ ملی شد و در اولین شماره پس از تشکیل جبهه ملی در سر مقاله باختر امروز نوشت: «دکتر مصدق پیشوای بزرگ ملی ایران که نیم قرن تمام در راه منافع مردم محروم این مملکت مبارزه کرده است اکنون بیش از پیش خود را در اختیار ملت گذاشته و با قبول پیشوایی جبهه ملی خواهد توانست به این مشروطیت مرده روح و جان تازه‌ای ببخشد...».دکتر مصدق در مورد چگونگی شکل‌گیری جبهه ملی می‌نویسد: «در انتخابات دوره شانزدهم تقنینیه که باز دولت در همه‌جا دخالت می‌نمود شادروان دکتر فاطمی با من مذاکره نمود که برای آزادی انتخابات فکری بکنم و بعد یکی از نمایندگان مخالف با قرارداد گس-گلشائیان مجلس پانزدهم پیش من آمد و گفت اگر شما در انتخابات دخالت نکنید از نمایندگان مجلس پانزدهم که مخالف قرارداد بوده‌اند حتی یک نفر هم در تهران انتخاب نخواهد شد که باز من از روی این اصل که آزادی انتخابات برای مملکت امری است حیاتی، وارد مبارزه شدم و چون احزاب و تشکیلات موثری نبود که از آنها استعانت کنم شادروان دکتر فاطمی با چند نفر از مدیران جرائد موافق نظرات ما مذاکره نمود، همگی موافقت نمودند که جرائد خود را در اختیار مردم بگذارند سپس دعوتی از عموم طبقات به عمل آمد که روز و ساعت معینی برای عرض شکایت مقابل کاخ سلطنتی حاضر شوند. با این که رییس شهربانی وقت به وسیله انتشار اعلامیه در جرائد مردم را از اجتماع منع کرده و شدیدا تهدید نموده بود جمعیت زیادی در محل موعود حاضر شدند و چون دربار نمی‌توانست بیش از بیست نفر را بپذیرد برای ورود به دربار همان بیست نفر تعیین شدند که وارد کاخ شدیم و بعد همان عده به جبهه ملی موسوم شد…».دکتر فاطمی تمام نیروی خود را بر سر شکل‌گیری جبهه ملی گذاشت، تمام کوشش دکتر فاطمی آن بود که برای دکتر مصدق که تا آن زمان هیچ تشکیلات سیاسی نداشت تشکیلاتی درست کند. انتخابات مجلس شانزدهم برگزار شد و دربار به سرکردگی هژیر در انتخابات تقلب کرد و هیچ کدام از نامزدهای جبهه ملی در تهران جزو رای آورندگان اعلام نشدند، ولی اعتراض مردم و جبهه ملی و کشته‌شدن هژیر در مسجد سپهسالار، شاه و دربار را غافلگیر کرده و به وحشت انداخت در نتیجه انتخابات تهران باطل اعلام شد. در انتخابات مجدد که بدون تقلب برگزار شد مصدق بیشترین آرای تهران را به دست آورد و نامزدهای جبهه ملی از جمله دکتر فاطمی به مجلس راه یافتند.پس از تشکیل مجلس شانزدهم رزم‌آرا به نخست‌وزیری رسید. زمانی که نمایندگان جبهه ملی در مجلس نتوانستند در مورد نفت که مصدق رییس کمیسیون آن بود به نتیجه دلخواه برسند بحث ملی شدن صنعت نفت توسط دکتر فاطمی مطرح شد. دکتر مصدق می‌نویسد: «ملی شدن صنعت نفت در سراسر کشور ابتکار شادروان دکتر حسین فاطمی است، چون کمیسیون نفت مجلس شورای ملی پس از چند ماه مذاکره و مباحثه نتوانست راجع به استیفای حق ملت از شرکت نفت انگلیس و ایران تصمیمی اتخاذ کنند دکتر فاطمی با من که رییس کمیسیون بودم مذاکره نمود و گفت با وضعی که در این مملکت وجود دارد استیفای حق ملت کاری است بسیار مشکل، خصوصا که دولت انگلیس مالک اکثریت سهام شرکت است و به عنوان مالیات بر درآمد هر سال مبلغ مهمی از شرکت استفاده می‌کند و من باب مثال در سال ۱۹۴۸ از شصت ویک میلیون لیره عوائد خالص شرکت نفت، به دولت ایران که مالک معادن نفت است از باب حق الامتیاز فقط ۹میلیون لیره رسیده…. همان‌طور که دولت انگلیس بعضی از صنایع خود را ملی کرده … ایران هم نفت خود را ملی کند تا دنیا بداند که نمایندگان جبهه ملی جز آسایش مردم چیزی نمی‌خواهند و با هیچ سیاستی سازش ندارند… این بود که با نظریات آن شادروان موافقت نمودم…».