بررسی پیشینه ساختمان پلاسکو، نماد ۵۴ ساله تجارت مدرن در پایتخت
از خاطره تا فاجعه
تهران، ضلع شمالی خیابان استانبول، ساختمان پلاسکو. این نشانی پستی ساختمانی تاریخی در قلب پایتخت کشور بود که در پی یک آتش‌سوزی فاجعه بار از صبح پنج‌شنبه سی‌ام دی ماه به سوژه داغ رسانه‌های داخلی و خارجی تبدیل شد. مجتمع تجاری پلاسکو بنا به مستندات موجود دومین بنای بلند مرتبه و نخستین مجموعه بزرگ تجاری در تهران بوده است. کار ساخت پلاسکو از سال ۱۳۳۹ آغاز شد و در تابستان سال ۱۳۴۱ به پایان رسید. زیربنای تقریبی پلاسکو ۲۹ هزار متر مربع بود و طبقات اول تا چهارم مساحت بیشتری نسبت به سایر طبقات داشتند.
تهران، ضلع شمالی خیابان استانبول، ساختمان پلاسکو. این نشانی پستی ساختمانی تاریخی در قلب پایتخت کشور بود که در پی یک آتش‌سوزی فاجعه بار از صبح پنج‌شنبه سی‌ام دی ماه به سوژه داغ رسانه‌های داخلی و خارجی تبدیل شد. مجتمع تجاری پلاسکو بنا به مستندات موجود دومین بنای بلند مرتبه و نخستین مجموعه بزرگ تجاری در تهران بوده است. کار ساخت پلاسکو از سال ۱۳۳۹ آغاز شد و در تابستان سال ۱۳۴۱ به پایان رسید. زیربنای تقریبی پلاسکو ۲۹ هزار متر مربع بود و طبقات اول تا چهارم مساحت بیشتری نسبت به سایر طبقات داشتند. این آسمانخراش تمام فولادی بوده و حتی نمای بیرونی آن کلاف‌کشی و با فولاد بسته شده بود که با این شیوه ساخت استوار، عمر مفید آن را ۲۰۰ سال تخمین می‌زدند. این ساختمان پس از انقلاب اسلامی مصادره شد و به‌عنوان زیر مجموعه بنیاد مستضعفان درآمد. این بنیاد نیز واحدهای ساختمان را به تدریج به خریداران و متقاضیان فروخت و پیوسته بر حجم و بار آن افزوده شد. با این حال بنای آن همان‌طور که بود باقی ماند. بنا بر برخی گزارش‌ها مغازه‌داران با نوسازی و حتی تغییر نمای بیرونی این ساختمان مخالفت کرده بودند. از آن طرف، تلاش کارشناسان و دوستداران میراث فرهنگی برای ثبت ملی آن نیز به جایی نرسید و حتی تعمیراتی که قرار بود برای بهبود وضعیت این ساختمان انجام شود از سوی نهادهای مرتبط صورت نگرفت.
بنیان‌گذار پلاسکو
حبیب القانیان فروردین ماه سال ۱۲۸۸ در تهران به دنیا آمد. او از پانزده سالگی در هتل یکی از بستگانش به کار مشغول شد. در جوانی همراه با برادرانش در بازار به تجارت پرداخت. خانواده القانیان در جریان جنگ جهانی دوم امتیاز فروش البسه به متفقین را به‌دست آوردند. پیامد این امتیاز رشد مالی برادران القانیان و مطرح شدن آنها در بازار تهران بود. از اواخر دهه ۱۳۳۰ بازاریان پایتخت او را حاج حبیب صدا می‌کردند. در همان سال‌ها، یکی از برادران القانیان، سفری به آمریکا کرد. او در این سفر، صنعت پلاستیک را کشف کرد و پس از بازگشت، برادرانش را متقاعد کرد که برای تولید پلاستیک در ایران، کارخانه‌ای احداث کنند. القانیان اغلب شانه‌ای پلاستیکی را در جیب خود داشت تا برایش یادآور این باشد که ثروت خود را به چه وسیله‌ای کسب کرده است.
القانیان که یکی از اولین تولیدکنندگان وسایل پلاستیکی در ایران بود در سال ۱۳۳۷ شرکت پلاستیک‌سازی پلاسکو را در تهران تاسیس و به تدریج این واحد صنعتی را به بزرگ‌ترین و پیشرفته‌ترین مرکز تولید قطعات پلاستیک در خاورمیانه تبدیل کرد سپس کارخانه‌های تولیدی لوازم‌خانگی جنرال‌استیل و نیز صنایع پروفیل آلومینیوم را راه انداخت. پس از آن نیز کارخانه‌های پلاستیک شمال و لوله شمال، یخچال جنرال الکتریک، صندلی‌سازی و تولید تخت سفری، همچنین شرکت صنعتی روغن نباتی و صابون، شرکت صنایع پارس و آمریکا، شرکت پوست، پشم و پنبه را به‌وجود آورد. هژبر یزدانی، سرمایه‌دار بهایی، ساختمان پلاسکو و ساختمان آلومینیوم را در سال ۱۳۵۴ از القانیان خرید. پلاسکو با قیمت ۲۰ میلیون تومان آن‌زمان معامله شد. برخی کارشناسان این رقم را بسیار پایین‌تر از قیمت واقعی آن ارزیابی کرده‌اند.
پایان یک زندگی پیچیده
حبیب القانیان روز ۱۸ اردیبهشت ۱۳۵۸ پس از سه ماه بازداشت، به حکم دادگاه انقلاب اسلامی، به جرم «مفسدفی‌الارض و جاسوس صهیونیسم» به اعدام محکوم و یک ساعت بعد از صدور حکم دادگاه در تهران تیرباران شد.
بلندمرتبه‌سازی در تهران
ساخت ساختمان‌های بلندمرتبه در ایران به شیوه جدید از سال ۱۳۳۰ هجری شمسی آغاز شد. اولین ساختمان ده طبقه که در آن آسانسور نیز تعبیه شده بود، از سوی مهندس هوشنگ خانشاقی در شرق میدان مخبرالدوله احداث شد. خانشاقی گفته است که این بنا را به تقلید از ساختمان‌های بلند مرتبه پاریس طراحی کرده است و صرفا براساس میل باطنی و کنجکاوی شخصی وی صورت پذیرفته و می‌خواسته است بنایی در تهران بسازد که تا آن زمان کسی نساخته بود. بلندترین ساختمان آن دوره در تهران، ساختمان باشگاه افسران بود که فقط چهار طبقه داشت.
در دهه چهل محمدرضا پهلوی به کشور مالزی رفت و در آنجا با مشاهده ساختمان‌های بلند مرتبه به فکر اجرای الگوی مالزی در ایران افتاد. پس از آن سفر، برنامه ساخت بناهای بلند در تهران اوج گرفت. پلاسکو نخستین بنای بلندی بود که ساخته شد. سپس ساختمان ۱۳ طبقه آلومینیوم (۱۳۴۲) با هدف کاربری تجاری تاسیس شد و این حرکت با احداث ساختمان شرکت ملی نفت ایران، بانک کار و... ادامه یافت. در واقع ساختمان‌های اولیه اکثرا مشابه الگوهای وارداتی خود، دارای عملکرد تجاری و اداری بودند. ساختمان پلاسکو از جمله نخستین ساختمان‌های تجاری در ایران بود که دارای آسانسور بود، همچنین این بنا اولین رستوران روباز ایران را در خود جای داده بود که این اواخر به انبار تبدیل شده بود. در دهه ۱۳۵۰ همزمان با افزایش قیمت نفت و رشد اقتصاد ملی، سرمایه‌گذاری در زمینه مجموعه‌های بزرگ تجاری و مسکونی نیز رونق گرفت. مجموعه سه بلوک برج اسکان در ۲۸ طبقه (۵۶-۱۳۵۲)، برج‌های سه‌گانه «آ اس‌پ» در ۲۶ طبقه، پارک دوپرنس (۵۷-۱۳۵۳) در ۲۵ طبقه، برج‌های «ونک پارک» در ۲۰ طبقه و بالاخره برج جدید تهران در ۵۴ طبقه در جنوب مجموعه سه بلوک برج‌های «آ اس پ» از جمله دستاوردهای آن دوره است.
یادها و خاکستر
البرزپور، یکی از نخستین مغازه‌داران پلاسکو می‌گوید: «وقتی این بازار راه افتاد، سال‌های اول فقط سرقفلی طبقه منهای یک و همکف فروخته شده بود. شاید ۶۰ درصد کسانی که به این ساختمان آمدند قدیمی‌ها و استخوان‌دارهای بازاری بودند، اما آن ۴۰ درصد دیگر، جوان بودند و کاسبی‌شان را اینجا راه انداختند. اوایل بیشتر واحدهای تجاری طبقه اول این ساختمان متعلق به سینمادارها بود و کسانی که فیلم پخش می‌کردند. دفتر تهیه‌کننده فیلم گنج قارون همین واحدی بود که الان دست من است. بعد، کم‌کم تمام مجتمع را تولیدکننده‌ها و فروشنده‌های پوشاک گرفتند.»
مغازه‌داری دیگر به نام رستمی، در گفت‌وگو با «ایسنا» چنین از سابقه فعالیت خود یاد می‌کند: «من کارگر یکی از این تولیدی‌ها بودم، با ماشین‌های برش ژاپنی پارچه‌ها را می‌بریدند و کارگرها دوزندگی می‌کردند. آن موقع مزد کارگر ساده روزی ۱۲ تومان بود ولی به من هفته‌ای ۱۵۰ تومان پول می‌دادند؛ آن هم وقتی که بلیت امجدیه ۲ تومان بود و با ۳ تومان می‌شد یک غذای خوب در یکی از رستوران‌های خوب این اطراف خورد، یا حتی در رستوران خود برج.» از سوی دیگر احمد محیط طباطبایی، کارشناس میراث فرهنگی تهران به «خبرآنلاین» خاطرنشان می‌کند: «این ساختمان از نظر خاطره و حافظه تاریخی بسیار ارزشمند بوده و جزو یادگارهای دوره مدرنیته به شمار می‌رفت.»
به گفته او، پیش از این هم این ساختمان به‌دنبال حریق سینما تهران دچار آتش‌سوزی شده بود اما همان زمان با تدابیر درست این آتش خاموش شد و بعد از آن بود که بازار کویتی‌ها شکل گرفت. او عامل اصلی این فاجعه را نبود روش‌های درست اطفای حریق و کپسول‌های آتش‌نشانی در مغازه‌ها می‌داند: «این ساختمان در چند سال اخیر تبدیل به کارگاه شده بود که اصلا با کاربری آن همخوانی نداشت. متاسفانه این مساله در بسیاری از بافت‌های تاریخی و میراث فرهنگی ایران دیده می‌شود. نباید فراموش کرد که دیگر مکان‌های شلوغ و مهم تجاری مانند بازار مولوی با وجود این همه مواد آتش‌زا فاقد وسیله و ابزار ایمنی در برابر خطر هستند.» روز پنج‌شنبه گذشته پرونده ساختمانی که با تجارت مدرن در تهران گره خورده بود بسته شد؛ حتی فداکاری آتش‌نشان‌های از جان گذشته هم مانع از آن نشد که خاطره شش دهه برج پلاسکو به خاکستر ننشیند.
اعلام عزای عمومی به دنبال رخداد فاجعه پلاسکو
کاش ذره‌ای از شهامت شما را داشتیم
سوگواره هنرمندان برای آتش‌نشانان
ارسال نظر