ما دسته‌جمعی شوخ طبعیم
پیش‌تر‌ها شوخی‌ها قابل دسته‌بندی بود. شوخی‌های دوستانه و شوخی‌های خانوادگی. شوخی‌های خانوادگی را عموما در جمع مهمانی‌ها می‌شد شنید و شوخی‌های دوستانه را در جمع‌های یک جنسیتی. پیش از این راویان شوخی‌های خانوادگی عموما بزرگترهای فامیل بودند. کسانی که عمدتا اجازه و اعتباری در میان اعضای فامیل داشتند و تعیین و حفظ خطوط قرمز خانوادگی بر اساس یک اصل نانوشته از سوی آنان انجام می‌گرفت. اما شوخی‌های دوستانه به واسطه یک جنسیتی بودن بیشتر جمع‌های دوستانه و همچنین هم سن و سال بودن اعضای این گروه‌ها عمدتا خطوط قرمز فراخ‌تری داشت. همچنین به این دلیل که راویان این شوخی‌ها متعدد بود، امکان بسط و قبض دایره خطوط قرمز سیال‌تر از خطوط قرمز خانوادگی بود.
گسترش روز افزون رسانه‌های جدید این امکان را ایجاد کرد تا هر روز گروه‌های دوستان جمعیت‌های متکثرتری به خود ببینید. امکان استفاده از رسانه‌های جدید برای جوانان بیش از سایرین فراهم بود و از این رهگذر کم‌کم دامنه تعریف شوخی‌های خانوادگی محدودتر شد و از دیگر سو دامنه شوخی‌های دوستانه مجال فراخ‌تری یافت.امروز، هرکسی که یک گوشی و یک حساب کاربری برای مثال در تلگرام دارد می‌تواند با هرچیزی که به نظرش جالب بیاید، شوخی کند. این موضوع در یک سال اخیر و با اوج گرفتن استفاده از شبکه اطلاع‌رسانی تلگرام رواج فراگیری یافته است.می‌توان گفت که تقریبا همه کسانی که یک سیم‌کارت و یک گوشی اسمارت دارند، کاربر شبکه اجتماعی تلگرام نیز هستند. از این نظر می‌توان گفت که یکی از بزرگ‌ترین اجتماع‌های ایرانیان در شبکه اجتماعی تلگرام شکل گرفته است. اما نکته جالب توجه این است که حجم بسیار انبوهی از اطلاعات رد و بدل شده در گروه‌ها و کانال‌های تلگرامی به مطالب طنز،‌شوخی و جوک مربوط است.

5/ 2 میلیون مخاطب برای طنزهای تلگرامی
طبق محاسبات میدانی دست کم ۱۲۰۰ گروه و کانال تلگرامی با عضویت به طور میانگین ۴۵۰ نفر در میان کاربران ایرانی وجود دارد که صرفا برای انتشار مطالب فکاهی و طنز استفاده می‌شود. با احتساب این که هیچ کاربری همزمان در دو یا چند گروه عضو نباشد می‌توان گفت که در حدود ۵۴۰ هزار نفر از کاربران ایرانی عضو شبکه اجتماعی تلگرام به طور مستقیم مخاطبان پیام‌ها و اطلاعات فکاهی و مطایبه‌آمیز هستند.به‌طور معمول برای تطبیق داده‌های میدانی اینچنینی مرسوم است که آمار و ارقام به دست آمده را در یک ضریب مشخص ضرب می‌کنند. برای مثال برای تخمین تعداد بینندگان یک برنامه تلویزیونی معمولا تعداد پیامک‌های ارسالی به برنامه را در یک عدد ضرب و نتیجه را به عنوان تعداد تخمینی مخاطبان آن برنامه تلویزیونی اعلام می‌کنند. این ضریب گاهی عدد پنج و گاهی عدد ۱۰ است. بر این اساس شاید بتوان گفت که در ایران دست کم دو میلیون و ۷۰۰ هزار کاربر تلگرام وجود دارد که به‌طور مستقیم در کانال‌ها و گروه‌های شوخی،‌طنز، جوک و فکاهی عضو هستند. این حجم از کاربران از هر نظر اهمیت ویژه پرداختن به موضوع فکاهی و شوخی در زندگی ایرانیان را تشدید می‌کند.در بررسی این موضوع برخی به این نکته اعتقاد دارند که شوخی با مسائل نشان می‌دهد مردم درک بالایی نسبت به آن ها پیدا کرده‌اند و به‌درستی آن را نقد می‌کنند. اما از طرف دیگر گاهی سطح شوخی‌ها آن‌قدر پایین می‌آید که به هجو تبدیل می‌شود. در طنز معمولا مقاصد انتقادی و اجتماعی نهفته است، اما هجو قصد اصلاح ندارد و هدف آن تنها مسخره کردن است. ضمن این‌که شوخی با هر مساله‌ و فردی صحیح نیست و حتی در بسیاری از اتفاقات دردناک مانند زلزله، شوخی با مشکلات به وجود آمده بی‌معنی است. شوخی کردن بد نیست، اگر راه و رسم آن و بایدها و نبایدهای اخلاقی را زیر پا نگذاریم. شاید از این نظر است که برخی از کارشناسان اجتماعی معتقدند که به شوخی کشاندن قریب به اتفاق موضوع‌ها و خبرهای مطرح در رسانه‌ها نه‌تنها نشانه درک عمیق‌تر مردم در حوزه مسائل مختلف نیست بلکه نشانه‌ای برای زوال سرمایه اجتماعی و هدر رفت تعقل و تحلیل در اذهان عمومی است.

شوخی‌های ایرانی
«عربستان به بحرین و سودان گفته اگه بفهمم با ایران رابطه دارید گوشی‌هاتونو ازتون می‌گیرم» و «جیبوتی کجایی؟ دقیقا کجایی؟» و ... اینها تنها چند نمونه از جملاتی است که در چند مدت اخیر و پس از انتشار خبر قطع روابط دیپلماتیک چند کشور عربی ـ آفریقایی با ایران در شبکه‌های اجتماعی منتشر شد. پیش‌تر در موضوع کمپینی برای منع خرید خودروهای نو خودروسازان داخلی و همین اواخر در انتخابات مجلس شورای اسلامی و ظهور بازار داغ شوخی‌های مجازی کاربران ایرانی شبکه‌های اجتماعی و رسانه‌های موبایلی، روشن شد که عمده ایرانیان به کمدی‌سازی موضوع‌ها و مباحث جدی در همه حوزه‌های سیاسی، اقتصادی و اجتماعی گرایش دارند.چنان که گاهی سوژه‌های اجتماعی، گاهی اقتصادی و این بار هم موضوعی سیاسی دستمایه شوخی در شبکه‌های اجتماعی و پیام‌رسان‌ها شده است. اما چرا عکس‌العمل مردم نسبت به بسیاری از مسائل در قالب شوخی نمود پیدا می‌کند و چرا تعداد این شوخی‌ها در شبکه‌های اجتماعی زیاد است؟ و آیا با هر پدیده‌ای شوخی کردن و از هر چیزی جوک ساختن درست است؟در دنیایی که خبرها فقط در رسانه‌های سنتی منتشر نمی‌شوند و شبکه‌های اجتماعی نیز به یک رسانه تبدیل شده‌اند، چنین اتفاقی دور از ذهن نیست. نگاه طنزآمیز به مسائل و مشکلات از قدیم در فرهنگ ما وجود داشته، حال فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی مسیر را برای شوخی با مسائل هموارتر از پیش کرده‌اند، اما باید نسبت به آسیب‌های احتمالی آن نیز آگاه بود. تفاوت شوخی در فضای مجازی با دنیای واقعی این است که سرعت انتشار در فضای مجازی بسیار بالاتر از دنیای واقعی است و در کمتر از یک ساعت می‌تواند به میلیون‌ها کاربر برسد و آن را بخوانند. بنابراین طبیعی است که زودتر فراگیر شده و به یک موج تبدیل شود. از طرف دیگر در شبکه‌های اجتماعی افراد حرف‌هایی را می‌زنند که شاید رو در رو و در واقعیت هیچ‌گاه به زبان نیاورند، به همین دلیل بسیار راحت‌تر و بی‌پرواتر مطالب را تولید یا بازنشر می‌کنند. در حقیقت اگر قرار باشد حرفی در دنیای واقعی گفته شود تبعات مختلفی دارد و ممکن است به واکنش جدی دیگر افراد منجر شود، ولی در فضای مجازی شوخی‌های سیاسی و اجتماعی کمتر کسی را ناراحت می‌کند و پیامدهای کمتری برای افراد دارد. با توجه به مسائل مطرح شده به نظر می‌رسد بسیاری از افراد برای واکنش به پدیده‌های سیاسی و اجتماعی، شوخ‌طبعی در فضای مجازی را به نقدهای جدی ترجیح می‌دهند.

کاربران شبکه‌های اجتماعی چه می‌گویند؟
با این مقدمه موضوع را با تنی چند از کاربران شبکه‌های اجتماعی در میان گذاشتیم . پاسخ‌هایی که در این باره گرفتیم نکات قابل توجهی را برای بررسی و مطالعه دقیق تر مشخص می‌کند.فاطمه، ۲۶ ساله از کرمان در پاسخ به پرسش ما درباره شوخی‌های متعدد کاربران شبکه‌های اجتماعی می‌گوید: گاهی اوقات با خواندن مطالب طنزی که در گروه‌های مختلف تلگرامی یا فیس‌بوک و ... برای من ارسال می‌شود کلی می‌خندم و حال آدم خوب می‌شود. اما این تنها قسمتی از ماجراست. آنقدر همه گروه‌ها چه گروه‌های جدی و چه گروه‌های دوستانه و غیر جدی از جوک‌ها اشباع شده که دیگر به خیلی از این جوک‌ها و مطالب نمی‌خندم. انگار خیلی از این جوک‌ها دیگر خنده دار نیستند. نکته دیگر این است که واقعا آدم خسته می‌شود از دست این جور مطالب. گاهی حتی ساعت‌ها می‌گذرد و یک متن جدی و جالب پیدا نمی‌شود که تکراری نباشد و بتوان درباره ‌آن فکر کرد.محسن ۳۱ ساله از ایذه هم چنین نظری دارد. او می‌گوید شبکه‌های اجتماعی و به ویژه پیام‌رسان‌هایی که به وسیله تلفن‌های موبایل می‌توان از آنها استفاده کرد، زمان زیادی از وقت آدم را می‌گیرند و در نهایت نکته خاصی که به این همه زمان بیارزد را به آدم‌ها یاد نمی‌دهد. گاهی واقعا اثر جادویی دارند این کانال‌ها. طوری که وقتی سرم را بلند می‌کنم می‌بینم شاید یک ساعت و نیم و حتی دو ساعت گذشته و من خیلی متوجه گذر زمان نبوده‌ام.

پدرام ۱۸ سال دارد و ساکن تهران است. او می‌گوید: یک بار رفته بودیم مهمانی و حدود یک ساعت از مهمانی اینطوری گذشت که همه داشتند برای همدیگر از گروه‌های تلگرام که در آن عضو بودند جوک می‌خواندند. مهدیه، ۲۹ ساله از تهران که روزنامه نگار است می‌گوید: یک اتفاقی که با وجود گوشی‌های موبایل در میان جامعه ما دارد می‌افتد این است که دیگر کسی جوک‌ها و مطالب خنده‌دار را حفظ نمی‌کند. حافظه‌ها به علت دسترسی آسان به شبکه‌های اجتماعی کم کار شده اند و معمولا کسی دیگر خودش برای دیگران جوک تعریف نمی‌کند، بلکه از روی صفحه گوشی موبایلش جوک را می‌خواند. ثریا دیگر کاربر شبکه‌های اجتماعی که ۳۲ سال سن دارد معتقد است در گروه‌ها و کانال‌های موبایلی با همه چیز شوخی می‌شود، گاهی واقعا دیگر شوخی نیست بلکه توهین و افترا است و این موضوع تکان‌دهنده است.مرتضی ۲۸ ساله نیز اعتقاد دارد که همه ما وقتی که شوخی‌ها وارد فاز توهین بشوند ناراحت و عصبانی می‌شویم اما واقعیت آن است که هنوز این شوخی‌ها وجود دارند و در کنار آنها هم خیلی از مطالب جالب و خنده دار هم هست که توهین آمیز هم نیست.افشین، ۳۰ ساله از سنندج معتقد است که از قضا شوخی‌هایی که در گروه‌های تلگرامی وجود دارد، فضای گفت‌وگوهای بین آدم‌ها را تعدیل کرده. مثلا در تلگرام هر روز تعداد زیادی گفت‌وگو انجام می‌شود که اگر همین تعداد در واقعیت انجام می‌شد ممکن بود بسیاری از آنها به خشونت بینجامد. اما در تلگرام بیشتر اوقات تصویر یک آدمک خندان، یا جوک می‌تواند اعتدال یک گفت‌وگوی دو یا چند نفر را تضمین کند.

تحلیل نهایی
به نظر می‌رسد بر اساس آنچه تا کنون کارشناسان حوزه ارتباطات و مطالعات فرهنگی بر آن تاکید کرده‌اند و همچنین بر اساس گفتارها و مواضع کاربران شبکه‌های اجتماعی، اولا گریزی از شیوع و گسترش استفاده از تکنولوژی‌های جدید ارتباطی وجود ندارد و ثانیا مزایای استفاده از این ابزارها در توسعه فرهنگی بیش از مخاطرات آن بوده است. نکته قابل توجه در میان گفته‌های کاربران این است که عمده آنها از حجم انبوه بسیاری از شوخی‌های تلگرامی که معمولا شوخی‌های بی‌پرواست گله‌مند هستند اما این در حالی است که کمتر کسی از آنان به خاطر وجود این دست از شوخی‌های افسارگسیخته،‌حکم به مخرب بودن شوخی‌های تلگرامی می‌دهد.به نظر می‌رسد که جامعه ایرانی توانسته است در یک زمان به نسبت کوتاه، خود را با تکنولوژی‌های نوین ارتباطی هماهنگ کند و در این راستا به‌صورتی فرایندمدار و آهسته برای فعالیت در این رسانه‌های جدید هنجارسازی کند.