خودروسازی بر موج سیاست

گروه خودرو: صنعت خودرو به‌واسطه گستردگی و اهمیتی که در اقتصاد و فضای اجتماعی کشور دارد، همواره نگاه‌ها را از طیف‌های مختلف اجتماعی گرفته تا سیاسی و اقتصادی به سمت خود جذب کرده است. در میان تمام نگاه‌های موجود اما، وجود «نگاهی سیاسی» به صنعت خودرو است که بیش از سایر نگاه‌ها بر این صنعت سنگینی می‌کند. تاکید بر وجود نگاهی سیاسی در صنعت خودرو کشور انتقادی است که هرازچندگاهی از سوی خودروسازان و حتی منتقدان آنها مطرح می‌شود به‌طوری‌که گفته می‌شود ریشه بسیاری از مشکلات صنعت خودرو وجود این نگاه در خودروسازی است. بر این اساس به‌عقیده کارشناسانی که تصمیمات سیاسی را در صنعت خودرو دخیل می‌دانند، سیاسی کاری در این صنعت منجر به دور ماندن خودروسازی کشور از ماهیت اصلی خود می‌شود. به اعتقاد این صاحبنظران ماهیت شرکت‌های خودروساز باید تولید خودروهای مدرن و به روز باشد حال آنکه خودروسازی‌های فعال در کشور در بسیاری از مواقع درگیر جریانات سیاسی بوده‌اند.

منتقدان برای اثبات نظریه‌ خود در رابطه با سیاسی بودن صنعت خودرو به انتصاب‌های دولتی در این صنعت اشاره می‌کنند و می‌گویند «سهم دولت در انتخاب مدیران خودروسازی در کشور بسیار زیاد است و بدون اعمال نظر دولت، مدیری در صنعت خودرو وارد یا خارج نمی‌شود.» برخی منتقدان حتی تاکید می‌کنند که انتصاب مدیران میانی نیز بدون اعمال نظر دولتی‌ها ممکن نیست. منتقدان می‌گویند به‌واسطه وجود چنین نگاهی، افراد متخصص از این صنعت به دور مانده‌اند و انتصاب‌ها در صنعت خودرو اغلب بر اساس روابط سیاسی صورت می‌گیرد نه شاخص‌هایی مانند تخصص و تجربه صنعتی. خودروسازان حتی به این موضوع نیز اشاره می‌کنند که طی سال‌های گذشته، به دلیل وجود همین نگاه نادرست در صنعت خودرو و پیچیده بودن انتصاب‌ها، بسیاری از افراد تحصیل‌کرده و متخصص در صنعت خودرو، ترجیح داده‌اند در سایر مشاغل فعالیت کنند.

از دیگر دلایلی که از سوی این افراد برای نشان دادن جریان سیاسی در صنعت خودرو مطرح می‌شود، تحمیل طرح‌هایی مانند ساخت سایت‌های خودروسازی در شهرستان‌ها یا خارج از کشور است، سایت‌هایی که اگرچه از نظر مدیران صنعت خودرو توجیهی برای ساخت آنها وجود نداشته، اما صرفا به این دلیل که دستور دولتی در میان بوده است، کار ساخت آنها از سوی خودروسازان پیگیری شده است.

در این میان کارشناسان وجود چنین جریانی در صنعت خودرو را غیرقابل انکار می‌دانند، اما عقیده دارند گره خوردن صنعت خودرو با سیاست مشکلی نیست که بتوان گفت در نتیجه رفتار خودروسازان ایجاد شده است. به‌عقیده کارشناسان این رفتارهای دولت است که صنعت خودرو را درگیر جریان‌های سیاسی می‌کند نه خودروسازان. آنها در کنار این موضوع به این نکته نیز اشاره می‌کنند که چنین الگویی (وجود نگاهی سیاسی به صنعت خودرو) تنها در صنعت خودروی کشورمان وجود ندارد بلکه تمام خودروسازان دنیا، به دلیل وسعت و تاثیرگذار بودن بر اقتصاد کشورها، همواره زیر ذره‌بین دولت‌ها و حکومت‌ها هستند؛ اما جنس نگاه دولت‌ها به صنایع خودروسازی در سایر کشورها متفاوت از چیزی است که در ایران جریان دارد.

به این ترتیب با توجه به اینکه تمام خودروسازان بزرگ دنیا درگیر نگاه‌های سیاسی در فعالیت‌های خود هستند، سوالی که در این میان مطرح می‌شود این است که جنس دخالت‌های سیاسی و دولتی در صنعت خودروی کشورمان با آنچه در دنیا مرسوم است یکی است؟ سوال دیگر این است که آیا صنعت خودرو می‌تواند خود را از سیاست دور نگاه داشته و با فاصله از تمام حاشیه‌های سیاسی به کار تولیدی خود ادامه دهد؟

ماهیت صنعت خودرو چیست؟

سعید لیلاز کارشناس مسائل اقتصادی در پاسخ به پرسش‌هایی که مطرح شد با تاکید بر سیاسی بودن صنعت خودرو کشور تاکید دارد که این صنعت نه تنها در ایران بلکه در تمام دنیا سیاسی است زیرا صنعت‌خودرو به دلیل وسعتی که دارد می‌تواند به تنهایی بر تحولات اجتماعی و اقتصادی تاثیرگذار باشد.

هرچند لیلاز عقیده دارد صنعت خودرو در تمام دنیا ماهیتی سیاسی دارد، اما به نظر می‌رسد سیاست با شدت بیشتری در صنعت خودروی ایران جریان دارد و نگاه دولت‌ها به صنعت خودرو در ایران بیشتر از جنس دخالت است تا حمایت، درست عکس جریانی که بین سایر دولت‌ها و صنایع خودروسازی جریان دارد. این را می‌توان از گفته‌های یک مدیر ارشد دریافت که در گفت‌وگو با «دنیای اقتصاد» می‌گوید: «تصمیمات سیاسی در صنعت خودرو در سال‌های مختلف با شدت و ضعف در جریان بوده‌اند، در واقع نگاه سیاسی همیشه در صنعت خودرو وجود داشته است، اما در چند سال گذشته تاثیر جریانات سیاسی در صنعت خودرو بیش از هر زمان دیگری قابل مشاهده بود.» «طی سال‌های گذشته ملاک انتخاب مدیران ارشد در صنعت خودرو کاملا سیاسی بوده است تا آنجا که تجربه صنعتی و فنی کمترین درجه اهمیت را در این انتخاب داشته است»، این را یک مدیر ارشد در صنعت خودرو می‌گوید و تاکید می‌کند: «چنین اتفاقاتی در صنعت خودرو بعد از دهه ۷۰ سابقه نداشته است و افرادی که برای مدیریت بر صنعت خودرو انتخاب می‌شدند دارای تجربه‌های صنعتی و فنی بوده‌اند.»

اما با توجه به گفته‌های کارشناسان به نظر می‌رسد تصمیمات سیاسی در صنعت خودرو ایران با شدت بیشتری نسبت به سایر کشورها در جریان است تا آنجا که به گفته یک عضو انجمن قطعه‌سازان «تفکر علمی و کارشناسی از جریان سیاست در صنعت خودرو رنج می‌برد.» ساسان قربانی نیز با تاکید بر ماهیت سیاسی صنعت خودرو به دلیل تاثیرگذار بودن این صنعت بر اقتصاد و اجتماع هر کشور در گفت‌وگو با «دنیای اقتصاد» تاکید دارد: «این دلایل به تنهایی نمی‌تواند منجر به دخالت مستقیم دولت بر تصمیم‌گیر‌ی‌های خودروسازان شود.» قربانی عقیده دارد به دلیل اشتغالزایی بالای صنعت خودرو هر دولتی می‌تواند برای حفظ این صنعت تلاش کند و از آن حمایت کند، اما دخالت‌هایی مانند انتصاب‌ها و تصمیم‌های اجباری با رنگ‌وبوی سیاست می‌تواند این صنعت را از مسیر اصلی خود منحرف کند.

در چنین شرایطی آیا می‌توان به اداره صنعت خودرو در کشور بدون نگاه‌های سیاسی امیدوار بود؟ یک مدیر ارشد در پاسخ به این پرسش می‌گوید: «خروج از چرخه‌ای که با انتخاب مدیران سیاسی در هر صنعتی از جمله صنعت خودرو آغاز می‌شود کاری دشوار خواهد بود؛ زیرا تا زمانی‌که مدیران صنعت خودرو از سوی دولت‌ها انتخاب می‌شوند، این مدیرها با آگاهی از اینکه عزل و نصب آنها در دست دولت است، تبدیل به یک مجری برای دستور‌های دولت می‌شوند، در چنین شرایطی که نظرات بالادستی باید رعایت شوند خروج از چرخه یاد شده کمی دشوار خواهد بود.»

ابقای مدیران ارشد در خودروسازی ایران در مقابل اجرای دستورهای بالادستی در حالی است که با وجود سیاسی بودن صنعت خودرو در تمام دنیا، شرط ابقای مدیران ارشد افزایش سود سهام، مشتری‌مداری و نوآوری در تولید است. در شرایطی که صنعت خودروی کشورمان از تامین ملاک‌های یاد شده برای مشتریان، سهام‌داران و حتی نهادهای ناظر دولتی بسیار عقب مانده است، با توجه به گفته‌های کارشناسان به نظر می‌رسد طی سال‌های گذشته صنعت خودرو بیش از پیش درگیر تامین نظرات بالادستی و تلاش برای ابقا از این طریق بوده است.

ادامه یافتن این شرایط در صنعت خودرو اگرچه هر از چند گاهی انتقاداتی را از سوی نمایندگان مجلس متوجه دولت‌ می‌کند؛ اما در نهایت راهکارهای آنان مبنی بر خصوصی‌سازی یا خروج دولت از صنعت خودرو نتیجه‌ای به همراه ندارد. به‌عقیده کارشناسان شرکت‌های خودروسازی در ایران به قدری بزرگ شده‌اند که دولت‌ها نمی‌توانند بپذیرند آنها را به حال خودشان رها کنند.

وجود این نگرش در دولت‌ها در حالی است که سال‌ها از آغاز خصوصی‌سازی در صنعت خودرو می‌گذرد اما به نظر می‌رسد رها نکردن صنایع بزرگ تبدیل به سنتی از سوی‌ دولت‌ها شده است تا آنجا که به گفته خودروسازان؛ مدیران، معاونان، مدیران میانی و حتی مدیران جزء در شرکت‌های خودروسازی نیز با دخالت دولت تعیین می‌شوند. با وجود اینکه نگاه دولت همواره بر صنعت خودرو وجود داشته است، کارشناسان عقیده دارند این نگاه در دولت فعلی تعدیل شده است، اما همچنان از شرایط ایده‌آل دور است و دخالت‌ها در صنعت خودرو ادامه دارد. ادامه داشتن این دخالت‌ها در حالی است که کارشناسان صنعت خودرو عقیده دارند نتایج بسیاری از این دخالت‌ها در طول زمان مشخص خواهد شد، درست مانند مشکلاتی که طی بیش از دو سال گذشته خودروسازان را درگیر خودکرد؛ مشکلاتی که به‌عقیده کارشناسان نتیجه مستقیم دخالت‌های سیاسی در صنعت خودرو بوده است.