چرا گفت‌وگوهای ژوهانسبورگ مهم است؟
دیپلماسی پارلمانی موتور محرکه بریکس
دوم شهریورماه بود که رئیسجمهور آفریقای جنوبی به‌‌‌طور رسمی اعلام کرد که دعوتنامه عضویت در بریکس برای ایران و ۵ کشور دیگر صادر شده است؛ این به آن مفهوم بود که ۵ عضو این سازمان چند‌جانبه و متشکل از اقتصادهای نوظهور با عضویت ایران موافقت کرده‌‌‌اند. ایران یک سال پیش‌تر درخواست عضویت در گروه بریکس را ارائه کرده بود. ایده شکلگیری گروهی به نام بریک با نزدیکی ۴ قدرت اقتصادی در حال ظهور جهان شامل برزیل، روسیه، هند و چین، در سال ۲۰۰۱ توسط موسسه سرمایه‌گذاری گلدمن ساکس، به منظور پیش‌بینی وضعیت اقتصادی جهان و قدرتهای برتر آن در نیم قرن آینده مطرح شد. جیم اونیل اولین بار نام مخفف این گروه را در سرتیتر یک روزنامه اقتصادی به کار برد. نهایتا «گروه بریک» در ۱۶ ژوئن ۲۰۰۹ رسما تاسیس شد. آفریقای جنوبی نیز در ۲۱ سپتامبر ۲۰۱۰ به این گروه اضافه شد و نام آن پس از پیوستن این کشور از «بریک» به «بریکس» تغییر یافت.
با گذشت ۱۳سال و در پی برگزاری نشست سه‌‌‌روزه بریکس در اوایل شهریور ماه، رئیسجمهور آفریقای جنوبی اعلام کرد که گروه بریکس در نشست ژوهانسبورگ تصمیم گرفت که از ایران و پنج کشور دیگر به عنوان اعضای جدید این گروه دعوت کند. رئیسجمهور آفریقای جنوبی به عنوان میزبان نشست سران بریکس روز پنج‌شنبه خبر داد که این گروه از ۶ کشور ایران، عربستان سعودی، امارات عربی متحده، مصر، اتیوپی و آرژانتین برای عضویت به عنوان اعضای جدید به گروه بریکس دعوت کرد و گفت آنها از اول ژانویه ۲۰۲۴ (۱۱ دی ۱۴۰۲) به عضویت کامل در خواهند آمد.
روزنامه «دنیای‌اقتصاد» در گزارشی با عنوان «ایران بریکسی می‌شود» که در تاریخ یکم شهریور ماه و در آستانه اعلام عضویت ایران در بریکس منتشر شد به بررسی منابع معنوی قدرت پرداخت. در این گزارش آمده بود: «در دهه‌‌‌های ۱۹۸۰ و ۱۹۹۰ در پاسخ به جریان اصلی روابط بین‌الملل جریانی شکل می‌گیرد که معتقد است قدرت فقط مادی نیست و منبع معنوی هم دارد؛ منظور از منبع معنوی، ادراکات بازیگران از یکدیگر، نظام بین‌الملل و منابع مادی‌‌‌شان است. علاوه بر این داستان، بحث ایده، طرح و گفتمان هم مهم است. کسی که ایده و گفتمان داشته باشد می‌تواند منبع و منشأ قدرت باشد.»
در پرتو چنین نگاهی، شکلگیری ایده‌‌‌ای به نام بریکس معنا و مفهوم پیدا می‌‌‌کند؛ زیرا هدف‌‌‌‌‌‌‌‌‌گذاری اصلی بریکس، به صلح و همکاری بین‌المللی و مساله توسعه بازمی‌گردد و در ابتدا و در سال ۲۰۰۱ به عنوان یک ایده مطرح می‌شود. محوریت بریکس نیز کشورهایی بودند که تحت عنوان کشورهای جنوب جهانی خوانده می‌‌‌‌‌‌‌‌‌شدند.
همچنین در گزارش «دنیای‌اقتصاد» به این موضوع پرداخته شد که اقدام به عضویت در نهادهای بین‌المللی مانند بریکس و شانگهای در فضای‌‌‌‌گذار نظام بین‌الملل امروز بالقوه خوب است. اما باید توجه داشت که قدرت نه صرفا مادی است نه غیرمادی؛ قدرت وقتی تکامل پیدا می‌‌‌کند که این دو کنار هم تعریف شوند. امروز ایران عضو بریکس شده است؛ این در حالی است که در حوزه منابع غیرمادی قدرت، ما توانمندی‌‌‌‌‌‌‌‌‌هایی ارائه کردیم و در دولت‌‌‌‌‌‌‌‌‌های مختلف ایده‌‌‌‌‌‌‌‌‌های مختلفی مطرح شد اما در حوزه منابع مادی آنچنان که باید و شاید عمل نکردیم. در خصوص منابع مادی باید نقاط ضعف رفع شود. منابع مادی ما در حوزه اقتصاد به دلیل رژیم‌‌‌‌‌‌‌‌‌های تحریمی آسیب دیده است. ایران برای افزون‌‌‌سازی منافع ملی باید پیوستگی قدرت مادی و معنوی را در نظر بگیرد و به صورت توامان این دو منبع قدرت را به پیش ببرد؛ اینکه ما بتوانیم از کارکرد نهادهایی مانند شانگهای و بریکس نهایت استفاده را ببریم لازمه‌‌‌‌‌‌‌‌‌اش توجه به این متغیر مهم است. امروز با توجه به سفر رئیس مجلس به ژوهانسبورگ، پایتخت اقتصادی آفریقای جنوبی و محل برگزاری نهمین مجمع پارلمانی گروه بریکس، این پرسش مطرح می‌شود که چنین سفرهایی چقدر می‌تواند در افزایش ادراکات بازیگران از یکدیگر کمک کند؟ هدف رئیس مجلس از این سفر سه روزه حضور در نهمین مجمع پارلمانی گروه بریکس است که با موضوع «بهره‌مندی از چندجانبهگرایی و دیپلماسی پارلمانی برای تعمیق بریکس و مشارکت در تسریع اجرای توافق‌نامه تجارت آزاد آفریقا» برگزار می‌شود. همچنین هیات عالی‌رتبه پارلمانی ایران با حضور در این مجمع پارلمانی به دنبال تقویت روابط پارلمانی قوی بین اعضای بریکس برای رفع چالش‌‌‌های مهم منطقه‌‌‌ای و جهانی از طریق دیپلماسی پارلمانی و تاثیرگذاری مثبت بر بحران‌‌‌های سیاسی یا اقتصادی مهم جهان است. در عین حال ارتقای توانایی‌‌‌های ساختاری گروه بریکس به منظور استفاده از ظرفیت‌‌‌های کشورهای در حال توسعه برای تغییر مناسبات اقتصاد جهانی در راستای تقلیل وابستگی اقتصادی کشورهای عضو به اروپا و آمریکا و تقابل با تحریم‌‌‌های غربی از جمله محورهای مورد توجه هیات پارلمانی کشورمان در نهمین مجمع پارلمانی بریکس است. اما به واقع اگر بخواهیم نقش پارلمان‌‌‌ها را در گروهی چون بریکس بررسی کنیم باید در نظر داشته باشیم که یکی از تکیه‌‌‌گاه‌‌‌های قدرتهای نوظهور «پارلمان‌‌‌ها» هستند.
زیرا پارلمان‌‌‌ها معمولا ذیل دیپلماسی غیررسمی تعریف می‌‌‌شوند؛ از این رو آنها ملزم نیستند که پروتکل‌‌‌ها و محدودیت‌های دیپلماسی غیررسمی را رعایت کنند. در عین حال نمایندگی مردم خود را دارند. امروزه در میان صاحب‌‌‌نظران اجماع قابل تایید ایجاد شده، مبنی بر اینکه دیپلماسی پارلمانی به عنوان ابزاری موثر و جدید می‌تواند در پیشبرد منافع ملی کشورها و کاهش هزینه‌‌‌های اقدامات دولت‌‌‌ها در حوزه سیاست خارجی کارآمد باشد. به همین دلیل در بسیاری از کشورها تمایل فزاینده‌ای برای فراهم کردن مقدمات توسعه نقش و نفوذ بین‌المللی پارلمان‌‌‌ها ایجاد شده است.
در چنین فضایی، پارلمان‌‌‌ها می‌توانند به مثابه ابزارهای تسهیل‌‌‌گر برای دیپلماسی رسمی تعریف شوند. یعنی پارلمان‌‌‌ها بسترسازی می‌‌‌کنند و فضای لازم را برای نشست‌‌‌ها و دیدارهایی در قالب سران یا وزرای دفاع و خارجه فراهم می‌‌‌کنند.
از این حیث مجمع پارلمانی کشورهای بریکس می‌تواند در تحقق اهداف مدنظر بریکس که یکی بحث چندجانبهگرایی در نظام بین‌الملل و نفی یک‌‌‌جانبه‌‌‌گرایی آمریکا و غرب است، تاثیرگذاری بیشتری داشته باشد. چون همان‌طور که اشاره شد پارلمان‌‌‌ها، ابعاد غیررسمی دیپلماسی را پوشش می‌دهند و در فضای غیررسمی، دست طرفین برای گفت‌وگو و بده بستان امتیازات افزایش پیدا می‌‌‌کند. در نتیجه چون پارلمان‌‌‌ها محدودیت و معذوریت مقامات رسمی را ندارند، می‌توانند راحت‌‌‌تر با مقامات کشورهای دیگر وارد گفت‌وگو و رایزنی شوند.در این فضا، اگر بپذیریم بخش مهمی از روابط بین‌الملل به جز مسائل مادی و عینی ناشی از ادراک بازیگران از نظام بین‌الملل است، در این مورد خاص نیز ادراک اعضای بریکس از طریق پارلمان‌‌‌ها می‌تواند به هم نزدیک‌‌‌تر شود.
اهداف هیات پارلمانی در ژوهانسبورگ
محمدباقر قالیباف، رئیس مجلس نیز پیش از عزیمت به آفریقای جنوبی از اهداف سفر رونمایی کرد و گفت: «طبیعتا فرصت‌‌‌های مناسب پارلمانی برای جمهوری اسلامی ایران با رویکرد چندجانبهگرایی و ارتباطات منطقه‌‌‌ای و بین‌المللی در این سفر فراهم است که از سیاست‌‌‌های قطعی دولت و مجلس ما در این دوره است.»رئیس قوه مقننه در ادامه با بیان اینکه ما می‌توانیم با حضور در نشست این مجمع به سایر مجامع دیگری که جمهوری اسلامی ایران در آن عضویت دارد کمک کنیم، توضیح داد: «ما می‌توانیم حلقه ارتباطات را وسیع‌‌‌تر کرده و فرصت‌‌‌های اقتصادی و سیاسی بیشتری برای کشور فراهم آوریم.»
وی در ادامه با اشاره به رویکرد مجمع پارلمانی بریکس، گفت: «این مجمع رویکرد چندجانبهگرایی داشته و روابط بین بریکس و کشورهای آفریقایی را تقویت می‌‌‌کند بنابراین فرصت خوبی است که بتوانیم روابط دوجانبه پارلمانی و توسعه روابط پارلمانی خود را با سایر کشورهای آفریقایی دنبال کنیم.»
در نهایت باید توجه داشت که گستردگی و پیچیدگی‌‌‌های مناسبات سیاسی در جهان امروز ایجاب می‌‌‌کند تا کشورها از همه ابزارها و نهادهای دولتی و غیردولتی خود برای بیان دیدگاه‌‌‌ها و تامین منافع ملی در عرصه‌‌‌های مختلف استفاده کنند. در این خصوص یکی از مهم‌ترین ابزارها، پارلمان‌‌‌های کشورها هستند که برای حل مسائل و مشکلات دو یا چند‌جانبه و حل معضلات بین‌المللی می‌توانند وارد عرصه شوند.
