کتابچه «امتیاز فواید عامه» و جایگاه آن در تاریخ اقتصادی ایران عصر ناصری
نخستین پیشنهاد سرمایه‌گذاری و سهامداری
در کتابچه، ملکم نحوه تاسیس کمپانی را تعلیم می‌دهد تا با تاسیس کمپانی امتیازاتی که به بیان او به تجار تبریز داده شده به کمپانی منتقل شود. مباحث مهمی در مورد تشکیل شرکت سهامی و بهره‌برداری از امتیازات مختلف در عرصه صنعت با استفاده از سرمایه داخلی و خارجی در کتابچه وجود دارد؛ ولی، با وجود این مباحث پراهمیت، کتابچه تاریخ تالیف ندارد و مباحث و وقایع تاریخی مورد بحث آن ناشناخته مانده‌اند. بنابراین پژوهش حاضر بر آن است با تحلیل محتوای کتابچه، تاریخ تالیف آن را روشن و با اسناد و شواهد تاریخی ارتباط مباحث طرح‌شده در آن را با وقایع تاریخی و اقتصادی عصر ناصری مشخص کند.
در مورد پیشینه تحقیق باید گفت که میرزاملکمخان ناظم‌الدوله موضوع و محور تک‌نگاری پژوهشگرانی مانند فرشته نورائی، حامد الگار، حسن قاضی‌مرادی و حجت‌الله اصیل بوده و اندیشه و اقدامات او در پژوهش‌ها و مقالات مختلف مربوط به دوره قاجار مانند فکر آزادی و مقدمه نهضت مشروطیت از فریدون آدمیت، «ماو میرزا‌ملکم‌خان‌های ما» از هما ناطق، «تشیع و مشروطیت در ایران و نقش ایرانیان مقیم عراق» از عبدالهادی حائری، «تاملی درباره ایران، نظریه حکومت قانون در ایران» از سیدجواد طباطبایی، «اندیشه‌های اقتصادی میرزاملکمخان» از موسی غنی‌نژاد و پژوهشگران متعدد دیگر هم مورد توجه واقع شده، ولی در اکثر تک‌نگاری‌ها و پژوهش‌ها اندیشه‌های سیاسی او مورد توجه قرار گرفته و در مواردی هم که از اندیشه اقتصادی او سخن به میان آمده توجهی به کتابچه امتیاز فواید عامه نشده و این اثر فقط در زمره آثار او منتشر شده و در نتیجه، جایگاه تاریخی و اهمیت محتوای آن ناشناخته مانده است.
امتیاز فواید عامه و تاریخ نگارش آن
کتابچه امتیاز فواید عامه اثر میرزاملکمخان ناظم‌الدوله از جمله آثاری است که در چاپ متاخر از آثار او به کوشش حجت‌الله اصیل در زمره آثار اقتصادی گنجانده شده و در چاپ‌های متقدم از آثار ملکم و نیز در پژوهش‌های انجام یافته در مورد میرزاملکمخان ناظم‌الدوله از آن ذکری به میان نیامده است. اصیل هم در مجموعه آثار ملکم‌خان و هم در اثر پژوهشی خود در مورد ملکم‌خان، در معرفی این اثر چنین آورده است: در این کتابچه، از چگونگی تشکیل شرکت، کیفیت قانونی، اساسنامه و ارکان آن سخن رفته است. کتابچه تاریخ تالیف ندارد، اما در بالای صفحه نخست تنها نسخه آن در کتابخانه ملک تهران نوشته شده «از جناب بهیه ملکم‌خان ناظم‌الدوله، سفیر کبیر ایران در لندن، شهر ذیقعده ۱۳۰۷.»
مطالب فوق‌الذکر تنها نکاتی هستند که در میان پژوهش‌های مربوط به ملکم‌خان در مورد این کتابچه وجود دارند که متاسفانه فاقد دقت لازم در معرفی این اثر و حتی تاریخ نگارش آن است. تامل در محتوای کتابچه و مطابقت آن با آثار و شواهد دیگر نشان می‌دهد که تاریخ قید شده با تاریخ نگارش کتابچه مطابقت ندارد. ملکم در متن امتیاز فواید عامه به طرح راه عراده‌روی اواجیق به قزوین اشاره و توصیه می‌کند متن امتیاز پس از اعمال اصلاحات مورد نظر وی به امضای ناصرالدین شاه قاجار رسانده شود که قرار است برای مسافرت به فرنگ از تبریز گذر کند.
مسافرت مورد اشاره ملکم‌خان، بدون‌شک مسافرت سوم ناصرالدین شاه به فرنگ است که در سال ۱۳۰۶ ق اتفاق افتاد. در آن سال حسنعلی‌خان امیرنظام گروسی و میرزا یوسف‌خان مستشارالدوله طرح راه عراده‌روی اواجیق به قزوین را در تبریز مطرح کرده بودند و برای انجام آن تلاش می‌کردند.
امیرنظام گروسی پیشکار آذربایجان و میرزا یوسف‌خان مامور دولت برای تحقیقات در مورد احداث راه‌آهن از ارس به تهران در تلاش بودند با ایجاد شرکت سهامی از اواجیق در مرز عثمانی تا قزوین راه عراده‌رو درست کنند. روزنامه اختر در یک مورد به نقل از کاغذ مورخ دوم ماه جمادی‌الاولی ۱۳۰۶ از تبریز، از تلاش‌های آنها چنین یاد کرد: یکی از آثار عمده تمدن که نشانه بزرگی از اهتمامات کافیه جناب مستطاب اجل‌اکرم آقای امیرنظام مدظله‌العالی در کارهای آبادی مملکت خواهد بود تصور ساخته شدن راه شوسه از اواجیق تا چالدران سرحد ممالک محروسه عثمانی تا شهر تبریز است که از آنجا نیز تا قزوین امتداد داده خواهد شد و مخارج آن را تقریبا برآورد و تخمین کرده کتابچه لایحه نیز در آن باب تنظیم و به حضور همایون اعلیحضرت اقدس پادشاهی تقدیم شده است که پس از استحصال رخصت به عملیات آن اقدام خواهد شد.
هرگاه این مقصود بزرگ حاصل آید آثار بزرگ و نمایانی از عهد فرخنده همایونی خواهد بود.
بنابراین، تاریخ قید شده در نسخه مورد استفاده حجت‌الله اصیل تاریخ درستی برای زمان نگارش کتابچه نیست و کتابچه در سال ۱۳۰۶ق نوشته شده و در همین سال به تبریز ارسال شده است تا به امضای ناصرالدین شاه رسانده شود که عازم مسافرت فرنگ بود.
علت نگارش امتیاز فواید عامه
از متن امتیاز فواید عامه چنین بر می‌آید که پیش‌نویس امتیازنامه که طرح راه عراده‌روی اواجیق به قزوین قسمتی از آن است، در تبریز آماده شده و برای نظرخواهی به میرزا ملکم‌خان ناظم‌الدوله فرستاده شده که در این تاریخ به عنوان سفیر ایران در لندن مشغول فعالیت بود. ملکم با بازنگری و اصلاحات در متن،آن را به ایران و شهر تبریز باز می‌فرستد و خطاب به ارسال‌کننده یا ارسال‌کنندگان پیش‌نویس می‌نویسد:«در هر حال قبل از ورود موکب همایون به تبریز باید قرارنامه شراکت کمپانی تاسیسات و امتیازنامه کلی، یعنی آن امتیازات بی‌صاحب با همه آن اصلاحاتی که در این کتابچه اشاره شده پاکنویس کرده، همه را حاضر داشته باشید که به محض ورود بندگان اعلیحضرت اقدس همایون روحنا فداه به صحه و امضا و به مهر مبارک برسانید. اگر این موقع گرانبها را از دست بدهید، این کار در طهران مشکلات تازه پیدا خواهد کرد و مردم چه در داخل و چه در خارج، از این حرف‌ها خسته و متنفر خواهند شد.
پس هر‌چه قدرت و همت دارید، صرف کنید که این عمل در تبریز یک روز زودتر صحیحا قطع و تمام بشود.»
احتمالا متن امتیازنامه توسط میرزا یوسف‌خان مستشارالدوله به ملکم ارسال شده است. هم میرزا یوسف‌خان و هم امیرنظام گروسی به دوستی با ملکم شناخته شده بودند. امیرنظام در ماجرای لاتاری که در جریان همین مسافرت ناصرالدین‌شاه به فرنگ اتفاق افتاد و موجبات محرومیت ملکم از تمامی مناصبش را فراهم آورد، تلاش کرد میان ملکم و امین‌السلطان صدراعظم شاه میانجیگری کند، ولی تلاشش موثر واقع نشد و به‌همین خاطر، به میرزا یوسف‌خان پیغام فرستاد که حال که امین‌السلطان «نصایح مرا به این مزخرفات جواب نوشته مخدوم محترم ما خیالات خودشان را مجرا بدارد.» به‌نظر می‌آید متن امتیازنامه نیز با اطلاع امیرنظام، توسط مستشارالدوله به ملکم ارسال شده و ملکم امتیاز فواید عامه را در پاسخ به نامه ارسالی از تبریز نوشته و با انجام اصلاحات و پیشنهاداتی روی متن امتیازنامه آن را بازفرستاده است تا به امضای ناصرالدین شاه رسانده شود.
امتیاز فواید‌عامه و تلاش برای تشکیل شرکت‌های سهامی در حوزه صنایع
به‌دنبال گسترش تجارت در دوران رنسانس و اهمیت روزافزون صنعت و بازرگانی بعد از انقلاب صنعتی، تاسیس شرکت‌های سهامی در عرصه تجارت و صنعت رونق گرفت که به‌عنوان اشخاص حقوقی موجودیت آنها محدود به دوران زندگی اشخاص حقیقی نبود. در ایران عصر قاجار و در دوران ناصرالدین‌شاه تجار صاحب‌نام مملکت با نگاه به این تجربه مغرب‌زمین به تاسیس شرکت‌های سهامی روی آوردند تا شاید از آن طریق بتوانند در مقابل بازرگانان اروپایی و سیل محصولات مغرب‌زمین مقاومت کنند. کمپانی تریاک اصفهان، شرکت امینه، کمپانی تجارتی ایران و شرکت اتحادیه نمونه‌هایی از این نوع شرکت‌ها بودند. هر چند از کم و کیف شرکت امینه و کمپانی تجارتی ایران اطلاع دقیقی نداریم، ولی می‌دانیم که این شرکت‌های ایجاد شده قبل از تدوین امتیازنامه، در عرصه تجارت و بازرگانی فعال بودند. کمپانی تریاک اصفهان در کار جمع‌آوری، عمل‌آوری، بسته‌بندی و صدور تریاک به بازارهای هنگ‌کنگ و انگلستان فعال بود و شرکت اتحادیه در امور صرافی فعالیت می‌کرد. متن امتیازنامه فواید‌عامه نشانگر گسترش این تلاش‌های مربوط به تاسیس شرکت‌های سهامی از عرصه تجارت و بازرگانی به عرصه صنعت است. اندیشه ضرورت تاسیس شرکت‌های سهامی در زمینه‌هایی غیر از تجارت و بازرگانی نیز مدت‌ها قبل از تدوین امتیازنامه فواید عامه مطرح شد. میرزا یعقوب‌خان پدر میرزا ملکم‌خان ناظم‌الدوله، پیش‌تر از ضرورت «ایجاد شراکت و کمپانی» برای بهبود راه‌ها، حمل‌ونقل، امنیت، ایجاد اشتغال و کسب منفعت بیشتر سخن به میان آورد و روزنامه اختر در سال ۱۲۹۴ق و مدت‌ها قبل از این تلاش‌ها، به نقل از وقایع‌نگار اختر در تبریز در مورد تلاش صاحب‌دیوان برای ایجاد راه شوسه از آذربایجان به تهران چنین نوشت:
این قسم کارها از یک دست اگر والی و پیشکار هم باشد به‌طور دلخواه حاصل نتواند شد. غالبا مال دیوان را مباشران بر خود حلال دانسته، می‌خورند. گذشته از این تا این قسم کارها به‌طور کومپانی نباشد و اهالی شریک و سهیم نگردند و امنیت تام در میان نبوده ترتیب کار هم طوری نشود که جلوی معاملات خودسرانه و مستقلانه گرفته شود، حاصلی از این‌گونه اقدامات نمی‌توان برداشت. در ممالک دیگر همه اینها را تجربه کرده‌اند و پس از همه زحمت‌ها و ضررها راهی پیدا کرده،همه چیز را راه انداخته‌اند.
امتیازنامه فواید عامه تلاشی بود برای جامه‌عمل پوشاندن به این نوع اندیشه‌ها که در آن حوزه‌های مختلف از جمله راه‌سازی، بهره‌برداری از معادن و ایجاد کارخانه‌های مختلف و غیره پیش‌بینی شده بود.
ضرورت تاسیس شرکت در امتیاز فواید عامه
نکته مهم امتیاز فواید‌عامه که نشانگر دقت‌نظر ملکم است ضرورت تاسیس شرکت و به‌اصطلاح خود او کمپانی برای اخذ امتیازات است. در پیش‌نویسی از متن امتیازنامه فواید عامه که از تبریز برای ملکم فرستاده شده بود از امتیاز‌گیرنده تحت‌عنوان «موسسان و بانیان راه» یاد شده و همین نکته موجب شده است ملکم در پیشنهادات خود ضرورت تاسیس کمپانی را متذکر شود و اصول آن را تعلیم دهد.
ملکم در مطلع متن امتیاز فواید‌عامه با توجه به نقصان شرکت خاطرنشان می‌شود: «این امتیازات فواید‌عامه که به تجار تبریز داده شده، الان صاحب و مالک حسابی ندارد، یعنی معلوم نیست که صاحب آن امتیازات کیست؟» برای اینکه امتیازات صاحب مشخصی پیدا کند پیشنهاد می‌کند آن امتیازات به اسم یک شخص یا کمپانی باشد و در مقایسه با شخص، کمپانی را مصلحت تشخیص می‌دهد و لازم می‌داند در وهله اول به تاسیس آن اقدام شود. به اعتقاد ملکم، در ابتدا باید یک «کمپانی مختصر... مطابق قواعد معموله دنیا» ترتیب می‌یافت.
ملکم برای تاسیس کمپانی توصیه می‌کند حداقل هفت نفر با اسم و رسم و آدرس مشخص، یک کمپانی با اسم، آدرس، میزان سرمایه و سهام معین تاسیس کنند و قرارنامه تاسیس کمپانی را هفت شریک در حضور سه شاهد امضا کنند. پیشنهاد می‌کنند اسم کمپانی را «کمپانی تاسیسات» بگذارند که قرار است امتیازات مناسب برای «پیشرفت تجارت و زراعت و آبادی و ترقی ممالک ایران» را از دولت ایران استدعا کند و در این راه از شراکت با «هر کمپانی و ... آحاد ناس» بهره‌مند شود. میرزا ملکم خان، پس از صحبت از اقدامات لازم برای تاسیس شرکت، مسوولیت شرکا، سازوکارهای تصمیم‌گیری و مسائل دیگر مربوط به ترتیبات کمپانی، در مورد اهمیت ترتیبات کمپانی در فرنگ و مقایسه آن با ایران می‌نویسد: «این ترتیبات کمپانی چون در ایران هرگز معمول نبوده، در نظر ما گاهی مشکل و گاهی بی‌معنی می‌آیند. اما دول خارجه که آبادی و حیات خود را در تکثیر و رونق کمپانی‌ها قرار داده‌اند، ترتیب کمپانی‌ها را به‌طوری منظم و سهل کرده‌اند که در هر ده فرنگستان، هر کس می‌تواند ظرف چند ساعت یک کمپانی ترتیب بدهد.» ملکم در ادامه بر ضرورت اخذ ترتیبات کمپانی از دول فرنگستان تا‌کید می‌کند و بهتر می‌داند قرارنامه کمپانی تاسیسات را به‌عنوان اولین کمپانی در ایران، ولیعهد و در صورت امکان ناصرالدین شاه برای استحکام و اعتبار مورد تا‌یید و تصدیق قرار دهند.
ملکم به‌دنبال راهنمایی لازم برای تاسیس کمپانی، اصول انتقال امتیازات به کمپانی را هم تعلیم می‌دهد و می‌نویسد، بعد از تاسیس کمپانی تاسیسات و تصدیق آن از طرف شاه، باید تاریخ تاسیس کمپانی را حداقل یک ماه قبل از تاریخ اخذ امتیازات قرار داد و آن گاه با تغییر برخی از عبارات امتیازات مطابق با وضع کمپانی تاسیسات زمینه را برای اعطای امتیازات از طرف دولت علیه به کمپانی فراهم کرد. ملکم خود برخی از تغییرات را اعمال کرده و علاوه‌بر امتیاز احداث راه اواجیق به قزوین و برخی امتیازات مورد نظر میرزا یوسف خان و امیر نظام، خواهان امتیاز کارخانه قند، شمع گچی، شیشه، چینی، کاغذ‌سازی و امتیاز کشتیرانی در دریاچه ارومیه و آبادی جزیره قویون‌آواسی و امتیاز معادن آذربایجان نیز شده است.
سرانجام تلاش‌های اقتصادی مربوط به کتابچه
در مورد سرنوشت و عاقبت تلاش‌های اقتصادی در کتابچه امتیاز فواید عامه اطلاعی در اسناد و منابع به دست نیامد ولی از سرنوشت دست‌اندرکاران آن می‌توان عاقبت آن تلاش‌ها را حدس زد. نمی‌دانیم ناصرالدین شاه در جریان سفر سوم خود به فرنگستان و در زمان حضور در تبریز امتیاز فواید عامه را امضا کرده است یا نه؛ ولی می‌دانیم که در جریان همین سفر ملکم امتیاز لاتاری را از ناصرالدین شاه گرفت و با انتقال متقلبانه آن امتیاز به تبعه انگلستان، خشم ناصرالدین شاه را برانگیخت و تمام القاب و مناصب خود را از دست داد و شروع به انتشار روزنامه قانون در انتقاد از اوضاع ایران و اقدامات امین‌السلطان کرد.
اندکی بعد از انتشار قانون و ورود نسخه‌های غیر قانونی آن به ایران، میرزا یوسف خان مستشارالدوله هم که به دوستی با ملکم شناخته شده بود دستگیر و زندانی شده و جالب است که ماموریت دستگیری و غارت خانه میرزا توسط همراه و همکار او در ماجرای امتیاز فواید عامه، یعنی امیرنظام گروسی انجام یافته و همو در گزارش دستگیری مستشارالدوله، از او تحت‌عنوان خائن الدوله یاد کرد که قرار بود به علت ارتباط با ملکم بدذات به مجازات برسد. می‌توان حدس زد که با مغضوب شدن ملکم به خاطر امتیاز لاتاری و به‌دنبال آن دستگیری میرزا یوسف خان ماجرای امتیاز عامه هم مسکوت مانده و دیگر مجالی برای طرح آن در دولت ناصری باقی نمانده است.
نتیجه
بررسی محتوای کتابچه امتیاز فواید عامه نشان می‌دهد کتابچه در سال ۱۳۰۶ ق و قبل از سفر سوم ناصرالدین شاه به فرنگ نوشته شده است و در مورد فعالیت‌های اقتصادی است که در همان زمان در آذربایجان در جریان بود. محتوای کتابچه از نظر تاریخ اقتصادی و تکمیل اطلاعات ما در مورد راه‌سازی در دوره ناصری و ورود به سرمایه‌گذاری در عرصه صنعت با استفاده از فروش سهام حائز اهمیت زیادی است. بر اساس اطلاعات موجود تصور می‌شد راه عراده‌رو اواجیق به قزوین بنا بوده به‌طور مستقل و با ابتکار عمل میرزا یوسف خان مستشارالدوله و با فروش سهام و در واقع، از طریق سرمایه‌گذاری داخلی احداث شود. محتوای کتابچه حکایت از آن دارد که طرح راه عراده‌رو اواجیق به قزوین قسمتی از امتیازات گسترده‌ای بوده است که امیر نظام و میرزا یوسف خان تلاش داشتند با تشکیل کمپانی به انجام آن همت گمارند.امیر نظام و مستشارالدوله با حمایت صدر اعظم وقت، یعنی امین‌السلطان درصدد برآمدند امتیازات مختلف صنعتی مانند راه‌سازی، ایجاد کارخانه‌های مختلف، بهره‌برداری از معادن، جنگل‌ها و... را با تاسیس کمپانی و فروش سهام به انجام برسانند؛ یعنی به‌نظر می‌آید، دولت خود درصدد برآمده مردم را به سرمایه‌گذاری در عرصه صنعت از طریق فروش سهام وارد کند. در این زمینه، برخلاف تصورات موجود سرمایه‌گذاری خارجی کلا نادیده گرفته نشده بود، بلکه بنا بود با تاسیس کمپانی داخلی سرمایه‌گذاری خارجی با مدیریت داخلی جذب و به کار گرفته شود. در واقع کتابچه، حاصل تلاش میرزا ملکم خان ناظم الدوله برای پاسخ به نیازهای آن روز جامعه ایران است. او تلاش کرده است با آگاهی از شرایط داخلی ایران و نیز قوانین مربوط به شرکت‌های سهامی، ضرورت تاسیس کمپانی و اصول مربوط به تاسیس آن را تعلیم دهد تا در گرفتن امتیازات اقتصادی آذربایجان و انجام آن از طریق فروش سهام به کار گرفته شود.
از مقاله‌ای به قلم غلامعلی پاشازاده، دانشیار گروه تاریخ دانشگاه تبریز
