کاروانسراها در گذر زمان
کاروانسرای رباط شرف/ خراسان
هرودوت از یکصد و یازده بنای شبیه کاروانسرا (چاپارخانه) نام می‌برد که در فاصله حدود ۲۵۰۰ کیلومتر بین پایتخت هخامنشی و سارد بنا شده بود و کاروانیان این فاصله را طی سه ماه طی می‌کردند. ازدیاد توقفگاه‌ها یا کاروانسراها در گذشته برای راه‌های ارتباطی و جریان اقتصادی کشور بوده که مورد توجه و علاقه حکومت نیز بوده است. مطالعه راه‌های ارتباطی و جاده‌های بازرگانی و نظامی و نتایج تحقیقات و کاوش‌های باستان‌شناسی معلوم می‌کند که از گذشته دور نیاز وافری به ایستگاه‌های بین راهی و امنیت و رفاه کاروانیان احساس می‌شده است.
گرچه ساختمان یا بنای ساخته شده‌ای از این‌گونه کاروانسراها از عهد هخامنشی به‌جا نمانده، ولی کاوش‌های علمی در آینده این‌گونه مراکز و ایستگاه‌های ارتباطی را شناخته و نحوه معماری آن را روشن خواهد ساخت. در دوره طولانی سلسله اشکانیان در نجد ایران و حوزه نفوذ و اقتدارشان یعنی از دادگاه آنان در شرق (استپ آسیای مرکزی) تا منطقه تحت‌نفوذ آنان در غرب یعنی بین‌النهرین ایستگاه‌های ارتباطی و کاروانسراهایی وجود داشته است.
همان‌طور که می‌دانیم هنر و معماری عهد اشکانیان کاملا شناسایی و تحقیق نشده و به‌خصوص ویژگی‌های معماری و تزئینات معماری آن ناشناخته مانده و بنابراین نمی‌توان درحال‌حاضر از نحوه معماری یا توسعه کاروانسرای عهد پارت‌ها نظریه‌ای را ارائه داد ولی با مقایسه قلاع و شهرهای اشکانی که اخیرا در دشت گرگان شناخته شده، می‌توان گفت احتمالا کاروانسراهای آن زمان از خشت و آجر بوده و به‌صورت مربع و مستطیل بنا شده و طبق شیوه معماری آن زمان دارای ایوانی بوده که محور اصلی بنا است و از پشت ایوان فضای باز حیاطی شکل وجود داشته و اتاق‌ها واطراق‌گاه در اطراف حیاط ساخته می‌شده است.
در دوره ساسانی اهمیت زیادی به ایجاد راه‌ها و همچنین امنیت جاده‌ها داده شده و از جمله این کاروانسراها می‌توان کاروانسرای دروازه گچ، کنار سیاه در استان فارس، دیرگچین و رباط انوشیروانی در امتداد جاده ابریشم را نام برد. در دوره اسلامی تحولات چشمگیری در احداث کاروانسراها به‌وجود آمد و همان‌طور که قبلا گفته شد در ارتباط با مسائل اقتصادی، مذهبی و نظامی احداث این‌گونه بناها وارد مرحله جدیدی شد و شکل تازه‌ای به‌خود گرفت. متاسفانه اطلاعات ما درباره کاروانسراهای اوایل اسلام چندان زیاد نیست چون کاروانسراهایی از این زمان به‌جا نمانده تا بتوان خصوصیات معماری آن را توصیف کرد.
منابع تاریخی و سفرنامه‌ها آگاهی مختصری در مورد کاروانسراهای اوایل اسلام به‌دست می‌دهد. از جمله در سفرنامه ناصر خسرو می‌خوانیم: هنگام اقامت او در اصفهان در یک کوی شهر ۲۰۰ صرافی و ۵۰ کاروانسرا بوده است. اهمیت کاروانسراها در آن زمان بسیار زیاد بوده تا جایی‌که ناصر خسرو هنگام مسافرت از نائین به طبس می‌نویسد: «ما به رباط زبیده رسیدیم که دارای آب‌انبار بود. بدون این کاروانسرا و آب هیچ‌کدام قادر به گذشتن از بیابان نبودیم.» به این ترتیب با مطالعه سفرنامه‌ها اهمیت فراوانی که کاروانسراها به‌ویژه کاروانسراهای بیابانی در گذشته داشته است به خوبی روشن می‌شود.
ارسال نظر