جنگ غزه؛ کاهش سردی مناسبات ایران و ترکیه!

نزدیکی و خرسندسازی تهران

به نوشته المانیتور، رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه، با خودداری از برچسب زدن به حماس به عنوان یک سازمان «تروریستی» و در عوض معرفی آن به عنوان یک «گروه آزادی‌بخش» تهران را خرسند کرد. او سعی کرد در اجلاس روز یکشنبه سازمان همکاری اسلامی (OIC) در کنار همتای ایرانی خود، ابراهیم رئیسی، نقش رهبری ایفا کند.

به نظر می‌رسد ترکیه و ایران مایلند ببینند که آیا همگرایی آن‌ها در مورد غزه می‌تواند به حل مسائل پیچیده دوجانبه آن‌ها کمک کند یا خیر. انتظار می‌رود رئیسی در اواخر ماه جاری به دنبال سفر حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه ایران که در اوایل نوامبر برای مذاکره به آنکارا رفته بود، به ترکیه سفر کند.

در گذشته نزدیکی‌های مشابهی بین این دو رخ داده است؛ پس از تاختن اردوغان به رئیس جمهور اسرائیل، شیمون پرز در مجمع داووس در سال 2009 و پس از فروپاشی روابط ترکیه و اسرائیل در پی حمله مرگبار اسرائیل به ناوگان حامل فعالان طرفدار فلسطین به سمت غزه در سال 2010. چنین نزدیکی‌های موقتی نتوانسته است ناسازگاری‌های سیاست‌های ترکیه و ایران در مورد مناقشه اسرائیل و فلسطین را از بین ببرد یا اختلافات اساسی در روابط دوجانبه آن‌ها را حل کند.

بازگشت اردوغان به تنظیمات کارخانه

در حالی که رسانه‌های ایرانی با استناد به مواضع ترکیه می‌گویند که ایران در سیاست خود در قبال فلسطین تنها نیست، اردوغان اجازه نداده است که خشم او از موضوع فلسطین به مرز قطع روابط با اسرائیل و آمریکا برسد.

پس از تشدید تنش میان اسرائیل و حماس که در 7 اکتبر آغاز شد، اردوغان برای چندین روز واکنش خود را مهار کرد و نگران به خطر انداختن عادی‌سازی اخیر ترکیه با اسرائیل یا امیدهایش برای ایفای نقش میانجی در درگیری بود. اما با بدتر شدن اوضاع در غزه، تضعیف چشم انداز او برای میانجیگری و افشای خجالت‌آور این که پس از تهاجم حماس به اسرائیل از اسماعیل هنیه، رهبر حماس خواسته شده بود تا استانبول را ترک کند، اردوغان به تنظیمات کارخانه خود بازگشت. برخی گزارش‌ها حاکی از آن است که هنیه در ماه جاری میلادی برای گفتگو با اردوغان به ترکیه بازگشت. تماس‌های آنکارا با اسرائیل نیز ادامه یافته است.

هم‌چنان در جستجوی نقش‌آفرینی

در مجموع، به نظر می‌رسد دیپلماسی ترکیه در غزه با وجود ده‌ها تماس و بازدید، تاکنون به جایی نرسیده است. اردوغان حتی نتوانست در اجلاس 3 نوامبر سازمان کشورهای ترک که آن را بسیار پر اهمیت جلوه می‌دهد، اعلامیه‌ای مطابق میل خود صادر کند. اظهاراتی که او در پرواز برگشت از اجلاس به خبرنگاران گفت نشان می‌دهد که آنکارا تصمیم گرفته است بر سه هدف اصلی تمرکز کند.

اولین مورد، ارسال کمک‌های بشردوستانه به غزه است. 10 هواپیمای حامل کمک ترکیه را به مقصد مصر ترک کرده‌اند، اما این کمک‌ها هنوز وارد غزه نشده است.

دوم، اردوغان برای آتش بس فوری فشار آورده است و اهمیت زیادی برای موضع مشترک اعلام شده از نشست سازمان همکاری اسلامی در ریاض قائل شده است. با این حال، واشنگتن اولین طرفی است که باید متقاعد شود تا برای آتش بس فشار بیاورد. به نظر می‌رسد که مذاکرات هفته گذشته آنتونی بلینکن، وزیر امور خارجه آمریکا در آنکارا هیچ نتیجه‌ای در این زمینه نداشته است. بلینکن در فرودگاه مورد استقبال سطح پایین قرار گرفت و اردوغان به خود زحمت نداد که با او دیدار کند.

سوم، اردوغان بارها از تمایل ترکیه برای به عهده گرفتن نقش ضامن پس از جنگ برای فلسطینیان صحبت کرده است. با این حال، گزینه‌های مورد بحث بین اسرائیل و ایالات متحده هیچ ربطی به این سیستم پیشنهادی ندارد که شامل راه حل دو کشوری نیز می‌شود. اردوغان مدل نمونه کشورهای ضامن قبرس را مطرح کرده است، پیشنهادی که سروصدای رسانه‌ای به پا کرده است، اما بعید است که پذیرفته شود. امیرعبداللهیان در جریان سفرش به آنکارا در پاسخ به سوالی درباره این پیشنهاد گفت که ایران از «همه طرح‌های سیاسی که از گسترش جنگ جلوگیری می‌کند و حقوق مردم فلسطین را تضمین می‌کند، حمایت می‌کند».

ایجاد کانال جدید

با این حال حمایت ایران در این مورد موضعیت ندارد. در گفتگوها در مورد آینده غزه، ایالات متحده و اسرائیل درباره یک نیروی بین‌المللی برای جلوگیری از بازگشت حماس پس از سرنگونی نهایی آن بحث می‌کنند. این نیروی حافظ صلحی نیست که مورد نظر ایران و ترکیه است.

برخی این موضوع را مطرح می‌کنند که آیا ترکیه می‌تواند به عنوان یک کانال بین واشنگتن و تهران عمل کند. اگرچه آنکارا از چنین ظرفیتی برخوردار است، اما دو منبع ایرانی به المانیتور گفتند که پیام‌های آمریکا تاکنون از طریق قطر و عراق رسیده است. بلینکن قبل از سفر به آنکارا در بغداد مذاکراتی داشت و پس از آن نخست وزیر عراق به سرعت به تهران رفت.

ارتباطات و اختلافات دوجانبه

مهم ترین نتیجه دیپلماسی ترکیه در غزه تا کنون، احیای تماس‌های ترکیه و ایران است. دو قدرت منطقه‌ای غیرعربی به دنبال متحد کردن صدای خود در حمایت از فلسطینی‌ها بوده‌اند، اما دیدگاه‌های آن‌ها به طور قابل توجهی متفاوت است. ترکیه از ایجاد یک کشور فلسطینی بر اساس مرزهای 1967 حمایت می‌کند، در حالی که ایران از به رسمیت شناختن اسرائیل امتناع می‌ورزد و یک کشور مشترک برای مسلمانان، یهودیان و مسیحیان را پیشنهاد می‌کند. همچنین حمایت اردوغان از حماس با ایران -که به تسلیح گروه‌های فلسطینی کمک کرده- بسیار متفاوت بوده است. بعید است که آنکارا هرگز روابطش با حماس را به سطح تهران برساند.

اگر ترکیه روابط خود را با اسرائیل قطع کند، یک پیروزی برای ایران خواهد بود، اما به نظر می‌رسد اردوغان چنین نیتی ندارد. هفته گذشته، او گفت که نتانیاهو را به عنوان یک طرف گفت‌وگو «حذف» کرده است، در حالی که اشاره کرد که ابراهیم کالین، رئیس اطلاعات ترکیه به تماس‌هایش با مقامات اسرائیلی و حماس ادامه می‌دهد.

در بحبوحه تشدید تنش در غزه، اردوغان ماه گذشته رسما پروتکل الحاق سوئد به ناتو را امضا کرد و آن را برای تصویب به پارلمان فرستاد – نشانه‌ای از عدم تمایل او به افزایش اصطکاک در روابط پرتنش آنکارا با واشنگتن. حامیان اردوغان از دیدن پرتاب گاز اشک‌آور و ماشین‌های آب پاش پلیس به تظاهرکنندگان حامی فلسطین در خارج از پایگاه هوایی اینجرلیک در جنوب ترکیه که نیروهای آمریکایی در آن مستقر هستند، شگفت‌زده شدند. علاوه بر این، درخواست برای قطع روابط با اسرائیل توسط  گروه‌های اسلامی با سرزنش اعضای حزب اردوغان مواجه شد.

در مورد دیگر مسائل ترکیه و ایران، امیرعبداللهیان در آنکارا گفت که دو طرف برای تقویت امنیت مرزی، ایجاد گذرگاه‌های مرزی جدید و ایجاد مناطق آزاد تجاری و همچنین تشکیل شورای همکاری در سطح عالی دوجانبه توافق کردند. به گفته منابع ایرانی مذکور، مذاکرات در سفر رئیسی دستور کار گسترده‌ای خواهد داشت؛ از جمله سوریه و قفقاز، آب‌های فرامرزی و مبارزه با تروریسم.

ترکیه به عنوان متحد سرسخت آذربایجان در درگیری ارضی با ارمنستان، از خواسته‌های باکو برای ایجاد کریدور از طریق خاک ارمنستان برای اتصال منطقه نخجوان و سرزمین اصلی آذربایجان حمایت می‌کند. ایران نگران است که این کریدور ارتباط زمینی این کشور را با ارمنستان قطع کند و می‌خواهد ببیند پلت فرم مشاوره منطقه‌ای پیشنهادی ترکیه که شامل ارمنستان، آذربایجان، گرجستان، ایران، روسیه و ترکیه می‌شود، چگونه عمل می‌کند.

در رابطه با موضوع آب، مقامات ایرانی ترکیه را مسئول طوفان‌های گرد و غبار دانسته و عامل آن را کاهش سطح آب رودخانه‌های دجله و فرات که از ترکیه به سمت عراق و سوریه سرازیر می‌شود، می‌دانند. به همین ترتیب، ترکیه را به دلیل کاهش آب رودخانه ارس که از شرق کشور سرچشمه می‌گیرد و بخشی از مرزهای ایران در منطقه را تشکیل می‌دهد، مقصر دانسته‌اند. در مورد سوریه، منطقه‌ای شدن جنگ غزه ممکن است تعادل موجود را که هم ترکیه و هم ایران در آن درگیر هستند، بر هم بزند. نزدیکی دوجانبه در مورد مسئله فلسطین می‌تواند تأثیر بسیار محدودی بر تمام آن پرونده‌های پیچیده داشته باشد.