خیانت روسیه به ارمنستان؟/ ایروان از مسکو دل کند!

به گزارش اقتصادنیوز ، مانور 10 روزه «شریک عقاب» که از روز دوشنبه آغاز شد، 85 سرباز آمریکایی و 175 سرباز ارمنی را شامل می‌شود و هدف آن آماده کردن نیروهای ارمنی برای شرکت در ماموریت‌های بین المللی حفظ صلح است. 

بنابر گزارش سی‌ان‌ان، این رزمایش، اگرچه در مقیاس کوچک است، اما آخرین مورد از مجموعه اقداماتی است که وزارت امور خارجه روسیه آن را «اقدامات غیردوستانه» متحد سنتی خود می‌داند.

آنطور که اکوایران گزارش داده است، ارمنستان اخیرا برای اولین بار به اوکراین کمک‌های بشردوستانه ارسال کرد و پارلمان آن قرار است اساسنامه دادگاه کیفری بین‌المللی را تصویب کند -به این معنی که اگر ولادیمیر پوتین، رئیس جمهور روسیه پا به ارمنستان بگذارد، ایروان موظف است که او را دستگیر کند، کشوری که مسکو مدتهاست آن را به عنوان حیاط خلوت خود محسوب کرده است.

معاشقه ارمنستان با شرکای بین المللی جدید، نتیجه ناامیدی این کشور از ناتوانی یا عدم تمایل روسیه به دفاع از آن در برابر چیزی است که به عنوان تجاوز از سوی همسایه خود، آذربایجان می‌بیند، و سوالاتی را در مورد توانایی روسیه برای حفظ قدرت خود در کشورها و درگیری‌ها در سراسر امپراتوری شوروی سابق ایجاد کرده است.

ثمرات تلخ اشتباه استراتژیک

نیکول پاشینیان، رئیس جمهور ارمنستان، گفت که کشورش در حال چشیدن «ثمرات تلخ اشتباه استراتژیک» اعتماد به روسیه و سپردن تقریباً انحصاری مسئولیت دفاع از کشورش به مسکو است.

او در اوایل این ماه به روزنامه ایتالیایی لاریپابلیکا گفت: «99.999 درصد معماری امنیتی ارمنستان به روسیه وابسته بود. اما امروز می‌بینیم که روسیه خودش به سلاح نیاز دارد... فدراسیون روسیه حتی اگر بخواهد، نمی‌تواند نیازهای ارمنستان را برآورده کند.»

از زمانی که پاشینیان در سال 2018 به پشتوانه «انقلاب مخملی» ارمنستان -طغیان خشم علیه فساد پایدار و دوست‌سالاری در جمهوری شوروی سابق- به قدرت رسید، کشورش با تنش‌های فزاینده‌ای با آذربایجان مواجه شده است.

شدیدترین نقطه اشتعال

شدیدترین نقطه اشتعال، قره باغ کوهستانی است، منطقه‌ای محصور در کوه‌های قفقاز که در سه دهه گذشته عامل دو جنگ بین همسایگان بوده است، که آخرین آن در سال 2020 صورت گرفت. قره باغ کوهستانی از نظر بین المللی به عنوان بخشی از آذربایجان شناخته شده است، اما ساکنان آن اکثراً ارمنی هستند.

درگیری 44 روزه در پاییز 2020 ضعف نظامی نسبی ارمنستان را آشکار کرد. آذربایجان، مجهز به هواپیماهای بدون سرنشین و جت‌های جنگنده F-16 ارائه شده از سوی ترکیه، با تصاحب حدود یک سوم قلمرو قره باغ کوهستانی و همچنین حمله به بخش‌هایی از خاک ارمنستان، به پیروزی بزرگی دست یافت.

روسیه با مذاکره برای آتش بس، به پایان جنگ کمک کرد. به واسطه این توافق حدود 2000 نیروی حافظ صلح روسی برای محافظت از کریدور لاچین، تنها جاده‌ای که این منطقه را به ارمنستان متصل می‌کند، در قره باغ کوهستانی مستقر شدند.

اما نیروهای حافظ صلح روسیه از ایجاد یک ایست بازرسی نظامی در امتداد کریدور لاچین توسط نیروهای آذربایجانی -که از ارسال مواد غذایی به این منطقه جلوگیری می‌کرد- ممانعت نکردند. آذربایجان محاصره منطقه را انکار کرده و روسیه نیز اتهام عدم اقدام را رد کرده است.

سربازان آذربایجانی در یک ایست بازرسی در کریدور لاچین، که منطقه مورد مناقشه قره باغ کوهستانی را به ارمنستان متصل می‌کند، نگهبانی می‌دهند.

یک شریک غیر قابل اعتماد

به گفته واهرام ماتووسیان، دانشیار سیاست خارجی در دانشگاه آمریکایی ارمنستان در ایروان، ناتوانی یا عدم تمایل روسیه برای مداخله [در بحران قره‌باغ] باعث شده که بسیاری در دولت ارمنستان احساس خیانت کنند. او به سی‌ان‌ان گفت: «ارمنستان 30 سال از دوران استقلال خود -و حتی می‌توانم بگویم 200 سال از تاریخ اخیر خود- را روی مسکو سرمایه‌گذاری کرده است و معتقد بوده است که وقتی زمان آن فرا رسد و در زمان نیاز، روسیه به تعهدات استراتژیک خود عمل خواهد کرد و از ارمنستان در برابر هرگونه تجاوز خارجی دفاع خواهد کرد. این اتفاق نه در سال 2020 افتاد، نه در سال 2021 و نه در سال 2022.»

این وفاداری هزینه‌های زیادی به همراه داشته است. ترماتوسیان گفت: «ارمنستان تقریباً هر کاری را که روسیه می‌خواست در 30 سال گذشته انجام داده است»، از جمله توقف تلاش‌های خود برای یک‌پارچگی با اروپا در سال 2013، پس از ابراز نارضایتی مسکو.

ایروان که برای مدت طولانی با ساز مسکو رقصیده است، انتظار داشت که این کشور به تعهدات امنیتی خود عمل کند، تعهداتی که روسیه قرار بود به واسطه سازمان پیمان امنیت جمعی (CSTO) که یک اتحاد نظامی از کشورهای پسا فروپاشی شوروی از جمله ارمنستان است، انجام دهد. اما تحلیلگران می‌گویند که ایروان در سال‌های اخیر شاهد سلسله‌ای از وعده های شکسته شده بوده است.

ماتووسیان گفت: «روسیه به وعده‌های خود برای تامین امنیت کریدور لاچین عمل نکرد... روسیه نتوانست سلاح‌هایی را که ارمنستان از روسیه خریداری کرده بود، تحویل دهد، روسیه نتوانست رفتار توسعه‌طلبانه و تهاجمی آذربایجان علیه ارمنستان را محدود کند». او گفت که ارمنستان در پاسخ احساس می‌کند که چاره‌ای جز تنوع بخشیدن به ساختارهای امنیتی خود ندارد.

عواقب ناخواسته

برخی از تحلیل‌گران، شکست روسیه در حفظ آتش‌بسی که میانجی‌گری کرد را ناشی از پرت شدن حواس این کشور به تهاجم تمام عیار خود به اوکراین می‌دانند.

اما ماری دومولن، مدیر برنامه اروپای گسترده‌تر در شورای روابط خارجی اروپا، گفت که این وضعیت تا حدی ناشی از تلاش روسیه برای حفظ همزمان ارمنستان و آذربایجان در کنار خود است -کاری که با اقدامات تهاجمی مداوم آذربایجان غیرممکن شده است.

دومولن به سی‌ان‌ان گفت: «از زمان جنگ در سال 2020، روسیه در انتخاب بین ارمنستان و آذربایجان به شدت دودل بوده است، که به طور مشخص به این معنی است که آ‌ن‌ها عملاً آذربایجان را انتخاب کرده‌اند. این یک نگرش منفعلانه است. اما این انفعال به خودی خود یک موضع کاملاً حامی آذربایجان است.»

دومولن همچنین به روابط رو به رشد بین مسکو و باکو - که ناشی از روابط شخصی پوتین و الهام علی اف، رئیس جمهور دیرینه آذربایجان است - اشاره کرد که ممکن است به ضرر ایروان تمام شود.

دومولن گفت: «فکر نمی‌کنم پاشینیان از آن رهبرانی باشد که پوتین می‌پسندند. او با یک انقلاب به قدرت رسیده است. او یک گفتمان دموکراتیک، اصلاح طلب و ضدفساد دارد. علی‌اف بسیار بیش‌تر شبیه به آن دسته رهبرانی است که پوتین با آن‌ها کنار می‌آید».

اقدامات ارمنستان در جهت عضویت در اساسنامه رم دادگاه بین المللی کیفری -که به ارمنستان یک پلتفرم جدید برای ابراز نگرانی‌های حقوق بشری علیه آذربایجان می‌دهد- به روابط بین پوتین و پاشینیان کمکی نکرده است. ارمنستان این قانون را در سال 1999 امضا کرد، اما دادگاه قانون اساسی آن حکم داد که این اساسنامه قانون اساسی کشور را نقض می کند - تصمیمی که در ماه مارس لغو کرد و راه را برای تصویب احتمالی آن هموار کرد.

اما ارمنستان در تلاش برای تقویت امنیت خود در برابر آذربایجان، ناخواسته به کرملین اهانت کرده است. دیوان کیفری بین‌المللی به دلیل طرح ادعایی اخراج کودکان اوکراینی، یک حکم بازداشت معوق علیه پوتین دارد.

اعلام متعاقب تمرینات نظامی مشترک با ایالات متحده، روابط را بیشتر تیره کرده است. به گزارش پولیتیکو، روسیه هفته گذشته سفیر ارمنستان در مسکو را برای گفتگوهای «دشوار» احضار کرد. دیمیتری پسکوف، سخنگوی کرملین گفت که این رزمایش‌ها «به تقویت فضای اعتماد متقابل در منطقه کمک نمی‌کند.»

اما ماتووسیان معتقد است که این پارانویای مسکو را آشکار می‌کند. او گفت: «روسیه با واکنش خود به این رویداد اهمیتی داد که با توجه به مقیاس و گستره آن، شایسته آن نیست.» ماتووسیان با اشاره به ماهیت معمول چنین تمرین‌هایی در سراسر جهان گفت: «حدود 260 نفر مسلح به اسلحه‌های دستی – نه سلاح‌های سنگین – به مدت 9 تا 10 روز در ارمنستان جمع می‌شوند تا آن‌چه را که آنها قابلیت همکاری نیروهای حافظ صلح می‌نامند، بهبود بخشند.» روسیه با زیر سوال بردن اهداف واقعی این رزمایش‌ها و دیدن دست ناتو در پشت آن، بیش از حد واکنش نشان داد.

«رقیق کردن» نفوذ روسیه

هنوز مشخص نیست که آیا تلاش‌های ارمنستان برای ایجاد مشارکت‌های بین‌المللی جدید صرفاً ناشی از تلاش‌های این کشور برای تقویت امنیت خود است یا اینکه این تلاش‌ها یک چرخش گسترده‌تر به سمت غرب را نشان می‌دهند.

آنا اوهانیان، کارشناس سیاست خارجی روسیه و استاد کالج استون‌هیل در ماساچوست، به سی‌ان‌ان گفت: «به عنوان یک کشور کوچک، برای ارمنستان انجام یک چرخش 180 درجه و یک جهش بزرگ ژئوپلیتیک، بسیار خطرناک است، و ما خطرات آن را می‌دانیم.»

اوهانیان گفت که ارمنستان به جای اینکه به دنبال قطع کامل روابط با روسیه باشد، تنها در حال «رقیق کردن» نفوذ مسکو بر خود است.

اما در حالی که گام‌هایی که تاکنون برداشته شده‌اند ممکن است کوچک باشند، اما می‌توانند ارمنستان را در مسیری قرار دهند که بازگشت از آن دشوار است. اوهانیان گفت: «اگر پوتین فردا از خواب بیدار شود و ناگهان شروع به دنبال کردن سیاست‌های دیگری کند - ارائه برخی تضمین‌های امنیتی خاص - فکر نمی‌کنم سیاست خارجی ارمنستان به وضعیت سابق برگردد.»

او گفت: «اگر روسیه طیف کاملی از امتیازات امنیتی را برای ارمنستان فراهم کند، این به معنای ادغام بسیار عمیق‌تر ارمنستان در حوزه نئو امپراتوری روسیه خواهد بود، مشابه بلاروس.» سرنوشتی که انقلاب مخملی ارمنستان نشان داد که «آن را تحمل نخواهد کرد».

گیر افتادن در میان؟

رهبران ارمنستان از چالش‌های پیش رو غافل نیستند. پاشینیان در گفتگو با لاریپابلیکا گفت که می‌ترسد ارمنستان در وسط، بین روسیه و غرب گیر کند. او گفت: «کشورهای غربی وتحلیلگران... ارمنستان را به عنوان یک کشور طرفدار روسیه می‌بینند. از سوی دیگر، بسیاری از محافل در روسیه، ارمنستان و دولت آن را طرفدار غرب می‌دانند.»

ارمنستان که نمی‌تواند اقدامات کافی برای جلب رضایت هر یک از طرفین را انجام دهد، ممکن است خطر بیگانه شدن از هر دو طرف را داشته باشد و خود را آسیب‌پذیر بیابد.

پاشینیان گفت بیم آن را دارد که کشورهای غربی ارمنستان را بیش از حد روسی و روسیه آن را بیش از حد غربی ببیند.

بسیاری در ایروان از واکنش احتمالی روسیه ترسیده‌اند. این واکنش می‌تواند اقتصادی باشد، چراکه روسیه بخش‌های عظیمی از اقتصاد ارمنستان از مخابرات گرفته تا بخش انرژی را کنترل می‌کند. کرملین در ماه آوریل واردات لبنیات از ارمنستان را ممنوع کرد - ظاهراً پس از برخی نگرانی‌های بهداشتی جدید، اما اوهانیان معتقد است که این مجازاتی برای ایروان، برای تصویب اساسنامه دادگاه کیفری بین‌المللی بوده است.

یا ممکن است این واکنش چیز به مراتب بدتری باشد. ماتوسیان با اشاره به پایگاه نظامی بزرگ روسیه در شمال ایروان گفت: «ما باید به خاطر داشته باشیم که روسیه پتانسیل مخرب عظیمی در منطقه دارد.»

به نظر ماتووسیان، دولت کنونی ارمنستان، که «ریشه‌های ایدئولوژیک آن از ارزش‌های لیبرال غربی سرچشمه می‌گیرد»، از این «لحظه‌ی مناسب» استفاده کرده است تا «برخی از ایده‌ها، افکار و باورهای خود را که برای سال‌ها گرامی داشته‌اند» اجرایی کند.

او گفت: «آیا آن‌ها موفق خواهند شد یا نه؟ زمان نشان خواهد داد. اما بهای این تغییر، این تنوع بخشیدن چه خواهد بود؟ این بزرگترین سوالی است که بسیاری در ارمنستان می‌پرسند.»