دستاوردهای آدام اسمیت پس از سه قرن بررسی شد
برداشت آزاد از مدافع بازار آزاد
مجسمه آدام اسمیت در رویال میل ادینبرو در اسکاتلند
اثر برجسته او با عنوان «تحقیقی در ماهیت و علل ثروت ملل» یا به‌طور مختصر «ثروت ملل»، رساله‌ای قطور در رابطه با موضوعات مختلفی اعم از تجارت بین‌الملل، نظریه ارزش، تقسیم کار و نرخ بهره است. این رساله مشهور در نهایت با بررسی علل پیشرفت و ثروتمندشدن کشورهای مختلف در نهایت عامل تقسیم کار اجتماعی و تجارت بین کشورها را مبتنی بر مزیت مطلق مایه ثروتمندشدن آنها می‌داند. تاکید اسمیت بر تجارت آزاد و اقتصاد بازار باعث شده است که رساله او تحول عظیمی را در حوزه تجارت بین‌المللی میان کشورها ایجاد کند که منجر به زوال مکتب سوداگری و برچیده شدن تعرفه‌های تجاری میان کشورهای اروپایی آن دوران شد. گزیده‌ای از کتاب آدام اسمیت با عنوان ثروت ملل در سال۱۳۵۷ به ترجمه سیروس ابراهیم‌زاده منتشر شده است که بخش عمده‌ای از متن اصلی کتاب در آن ترجمه وجود ندارد.
زندگی آدام اسمیت
آدام اسمیت در اسکاتلند و در یک خانواده از طبقه متوسط متولد شد. پدر اسمیت مشاور قضایی در دادگاه‌های اسکاتلند بود. او دو ماه پیش از به دنیا آمدن فرزندش درگذشت و آدام اسمیت هرگز پدر خود را در قید حیات ندید. اسمیت نزد مادرش بزرگ شد و در تمام زندگی‌اش وابستگی عاطفی عمیقی به او داشت. اسمیت در ۱۴سالگی به دانشگاه گلاسکو رفت و زیر نظر استاد بزرگ فلسفه آن روزگار، فرانسیس هاچیسون به تحصیل پرداخت. در سال۱۷۵۰، اسمیت با فیلسوف بزرگ اسکاتلندی دیوید هیوم ملاقات کرد. اسمیت و هیوم در مکاتبات خود که موضوعاتی در حوزه‌های تاریخ، سیاست، فلسفه، اقتصاد و مذهب را پوشش می‌دهند، پیوندهای فکری و شخصی نزدیک‌تری نسبت به دیگر شخصیت‌های مهم عصر روشنگری اسکاتلند داشتند.
در سال۱۷۵۹ اسمیت کتاب «نظریه احساسات اخلاقی» را منتشر کرد که همان‌طور که از نام آن برمی‌آید، اثری در رابطه با فلسفه اخلاق و نحوه رفتار درست ما در مواجهه با موقعیت‌های اخلاقی متفاوت است. در سال۱۷۷۶ اما اثر جاودان اسمیت و مایه شهرت او منتشر شد؛ «تحقیقی در ماهیت و علل ثروت ملل» که تاثیری ماندگار در تاریخ علم اقتصاد از خود بر جای گذاشت. چاپ اول ثروت ملل در همان دوران در طول شش‌ماه فروخته شد و به سرعت در سرتاسر اروپا سر و صدا کرد. اسمیت در ۱۴سال بعدی زندگی‌اش به تدریس در دانشگاه گلاسکو به‌عنوان استاد برجسته فلسفه پرداخت که بخش عمده‌ای از علوم آن دوران را شامل می‌شد. سرانجام در ۱۷ژوئیه۱۷۹۰ آدام اسمیت پس از طی کردن یک دوره بیماری درگذشت و در ادینبرو اسکاتلند به خاک سپرده شد.
میراث آدام اسمیت
ایده‌های زیادی از آدام اسمیت به جا مانده که در تاریخ ادبیات اقتصادی ماندگار شده است. اسمیت با مطرح کردن مزیت مطلق به عنوان عامل تجارت بین کشورها نظریه ای را مطرح کرد که زمینه تجارت آزاد را مابین کشورهای مختلف مهیا ساخت. مزیت مطلق به تجارت بین دو کشور مربوط می‌شود. طبق نظریه مزیت مطلق وقتی یک کشور، کالایی را با بهره‌وری بیشتر، نسبت به کشور دیگر تولید می‌کند، این کشور در تولید آن کالا مزیت مطلق به این ترتیب، هر کشور با تولید تخصصی کالایی که در آن مزیت مطلق دارد و تجارت آن با یکدیگر، منافعی به‌دست می‌آورند و درنهایت با تخصصی شدن تولید هر دوکالا، مقدار تولید جهانی افزایش می‌یابد و منافع حاصل از آن بین هر دو کشور تقسیم می‌شود. نظریه مزیت مطلق همچنین بعدها توسط نظریه مزیت نسبی دیوید ریکاردو دنبال می‌شود و نظریات مدرن تجارت بین‌الملل نیز به تدریج به دنبال این نظریه طرح می‌شوند.
اسمیت در باب تقسیم کار نیز می‌نویسد و مثل مشهوری را در این مورد مطرح می‌کند. اسمیت اشاره می‌کند که هنگامی که یک سنجاق‌سازبه تنهایی به ساخت یک سنجاق می‌پردازد، می‌تواند تعداد مشخصی سنجاق را تولید کند؛ اما هنگامی که دو کارگر به‌صورت تخصصی به این کار می‌پردازند بیش از دو برابر کار یک سنجاق‌سازمحصول تولید می‌کنند. او به مزیت تخصصی‌سازی میان کشورها نیز اشاره می‌کند و مزیت اساسی تجارت را در این نوع تخصصی‌شدن می‌داند. تمثیل مشهور دست نامرئی نیز یکی دیگر از ایده‌های ماندگار اسمیت در رابطه با اقتصاد آزاد است. اسمیت می‌نویسد: این از خیرخواهی قصاب، آب‌جوساز و نانوا نیست که ما انتظار شام خود را می‌کشیم، بلکه این به‌خاطر میل آنها به نفع شخصی خودشان است. تمثیل دست نامرئی اسمیت بیان می‌کند که افراد در راستای منافع خود اقداماتی انجام می‌دهند که در نهایت به نفع جامعه تمام می‌شود. افراد طی مبادله داوطلبانه با دیگران هم وضعیت خود را بهبود می‌دهند و هم وضعیت دیگران را و به این ترتیب تنها با دنبال کردن نفع شخصی وضعیت اجتماعی همه به‌صورت کلی بهبود می‌یابد.
نقد دیدگاه‌های آدام اسمیت
اثر مشهور آدام اسمیت اگرچه تحسین‌های بسیاری را برانگیخت، اما از نظرات انتقادی مختلفی در رابطه با این اثر نیز منتشر شده است. بسیاری معتقدند ریچارد کانتیلون اقتصاددان انگلیسی-فرانسوی که سال‌ها قبل از اسمیت زندگی کرده بود بیش از آدام اسمیت سزاوار لقب پدر علم اقتصاد است؛ به‌ویژه که کانتیلون در حوزه نظریه ارزش به نظریه ارزش ذهنی معتقد بود اما اسمیت به نظریه ارزش کار، نظریه‌ای که با گذشت زمان توسط اکثر اقتصاددانان مورد تردید قرار گرفت و نظریه ارزش ذهنی جایگزین آن شد، باور داشت. موری روتبارد، اقتصاددان مکتب اتریشی از جمله منتقدانی است که نقدهای شدیدی را علیه تفکر اسمیت مطرح کرده و به شهرت رسیدن او را زیر سوال برده است.
روتبارد شهرت افسانه ای آدام اسمیت را «خرافه ای عجیب است است که حول معمایی مرموز قرار گرفته است» می‌داند. برای فهم واضح‌تر موضوع باید بدانیم از نظر روتبارد، آن بخش از مشارکت‌های اسمیت در علم اقتصاد که جدید بودند، صحت نداشتند و آنهایی که صحت داشتند جدید نبودند. مخالفت اساسی روتبارد با اسمیت این است که شهرت نه چندان متناسب او باعث فراموشی این حقیقت شده است که اقتصاددانانی دیگر و برتر از او پیش از او قرار داشتند، حقیقتی که بدون درک نظر روتبارد درباره ثروت ملل نمی‌توان به درستی آن را درک کرد: «رساله‌ای قطور، عظیم، پراکنده، بی‌انسجام، مغشوش، مملو از ابهام، گنگی و تناقضات عمیق درونی.» علاوه بر این کارل مارکس، جامعه شناس و فیلسوف آلمانی در نقد رویکرد آدام اسمیت از منظری دیگر سخن گفته است.
مارکس به‌طور مفصل از اسمیت نقل قول کرده است و ادعا می‌کند که نیروهای مولد کار با تقسیم آنها به نیروهای کوچک تکراری گسترش می‌یابند و این تقسیم با گسترش مبادله بیشتر می‌شود، این مبادله گسترده به پول وابستگی دارد و پول بدون مالکیت خصوصی نمی‌تواند وجود داشته باشد. ازآنجاکه مارکس اعتقاد داشت، جامعه نمی‌تواند حقیقتا انسانی باشد تا زمانی که نیروهای تولید رهاشده توسط تقسیم کار با از بین بردن مالکیت خصوصی اجتماعی شوند این رویکرد آدام اسمیت را غیر انسانی می‌دانست.
