امیرعبداللهیان برای نهایی کردن دستورکار سفر پادشاه عمان به مسقط رفت
برجام روی میز سلطان
در چنین فضایی، حسین امیرعبداللهیان، وزیر خارجه ایران روز سهشنبه سفری به عمان داشت و صراحتا گفته شده که یکی از موضوعات مورد بحث مساله «احیای برجام» است. امیرعبداللهیان عصر روز سهشنبه پس از دیدار با بدر بن حمد البوسعیدی، وزیر امور خارجه عمان در مسقط در جمع خبرنگاران گفت که ایران و عمان درباره مذاکرات بازگرداندن توافق هستهای ۲۰۱۵ و رفع تحریم‌‌‌ها رایزنی کردند. به گزارش «ایرنا»، به نقل از خبرگزاری شینهوا (خبرگزاری رسمی دولت چین) دیپلمات ارشد ایرانی گفت که عمان همواره نقش مثبت و سازنده‌‌‌ای در مذاکرات برای لغو تحریم‌‌‌ها داشته است. در طول سال‌های گذشته، عمان به دنبال میانجی‌گری بین ایران و ایالات‌متحده برای کمک به حصول مذاکرات هستهای بوده است. امیرعبداللهیان در پایان سفر دو روزه‌‌‌اش به عمان نیز تاکید کرد: «عمان همواره علاقهمند است که گفتوگو برای لغو تحریم‌‌‌ها به سرانجام مطلوبی برسد. ایده‌‌‌هایی در این رابطه مطرح بود که این ایده‌‌‌ها را دریافت کردیم و از نقش سازنده و نیات صادقانه سلطان عمان در این موضوع تشکر می‌‌‌کنیم.»
ایران در ژوئیه ۲۰۱۵ توافق هستهای را با قدرت‌‌‌های جهانی امضا کرد که به طور رسمی به عنوان برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) شناخته می‌شود و موافقت کرد در ازای لغو تحریم‌‌‌ها، برنامه هستهای خود را محدود کند. با این حال، ایالات متحده در ماه مه ۲۰۱۸ از این توافق خارج شد و تحریم‌‌‌های یکجانبه خود را مجددا علیه ایران اعمال کرد که باعث شد تهران برخی از تعهدات هستهای خود را بر اساس توافق کاهش دهد. مذاکرات در مورد احیای برجام در آوریل ۲۰۲۱ در وین اتریش آغاز شد. اما پس از آخرین دور مذاکرات در اوت ۲۰۲۲ (مرداد ۱۴۰۱) دیگر پیشرفتی حاصل نشده است.
سلطان عمان در تهران چه می‌‌‌خواهد؟
همچنین به گفته امیرعبداللهیان، بر اساس دعوت رسمی ابراهیم رئیسی، رئیس‌‌‌جمهور ایران از هیثم بن طارق آل سعید سلطان عمان، دو وزیر درباره تاریخ این سفر گفتوگو کردند. پیش‌بینی‌‌‌ها حاکی از آن است که احتمالا داستان تبادل زندانیان در دستورکار سفر سلطان عمان به ایران قرار داشته باشد. عمان پیش‌تر نیز سابقه میانجی‌گری در پروسه تبادل زندانیان را داشته است. در تاریخ ۱۰ مهر- ۲ اکتبر سخنگوی سازمان ملل خبر داد که باقر نمازی ( که بیمار بود) از زندان آزاد شده و ایران را ترک کرده و قرار است که سیامک نمازی نیز آزاد شود. همان زمان سایت نورنیوز وابسته به شورای عالی امنیت ملی از نقش‌‌‌آفرینی یکی از کشورهای منطقه در این پروسه خبر داد که همان عمان بود.
سرانجام بازیگری مسقط
اما مساله این است که آیا در شرایط فعلی که چشم‌‌‌انداز روشنی در رابطه با هرگونه مذاکره‌‌‌ای با غرب دیده نمی‌شود مسقط می‌تواند نقش مثبتی داشته باشد؟ رحمن قهرمانپور، پژوهشگر ارشد مسائل بین‌الملل در این رابطه به روزنامه «دنیای‌اقتصاد» گفت: «از یکسو باید توجه داشت که تبادل زندانیان همان‌گونه که ایران تاکید دارد یک اقدام انسان‌‌‌دوستانه است و از سوی دیگر آن زمان که باقر نمازی آزاد شد خیلی‌‌‌ها گفتند توافق نزدیک است، اما مشاهده کردیم که این اقدامات الزاما به معنای در دسترس بودن توافق بلندمدت نیست.»
غرب بی‌‌‌میل است
اخیرا سرگئی لاوروف، وزیر خارجه روسیه در پاسخ به اینکه آیا برجام مرده است، توضیح داده که کشورهای اروپایی شور و شوق خود را از دست داده‌‌‌اند و آمریکا نیز دائما درخواست‌‌‌های جدید مطرح می‌کند. صحبت‌‌‌های لاوروف بیانگر بی‌‌‌میلی طرف غربی به پیشبرد گفت‌وگوهاست و زمانی که دو قطب اصلی مذاکرات یعنی اروپا و آمریکا نخواهند مذاکره‌‌‌ای با تهران داشته باشند به نظر نمی‌رسد عمان بتواند نقش تسهیل‌‌‌گر را ایفا کند. همچنان‌که در خصوص آشتی تهران و ریاض شاهد بودیم که کشورهای منطقه همچون عراق و عمان با وجود تلاش‌‌‌های بسیار نتوانستند به نتیجه برسند و زمانی رایزنی‌‌‌ها بین ایران و عربستان به سرانجام رسید که یک قدرت جهانی یعنی چین وارد صحنه شد.
البته عمان در سال‌های ۹۰ تا ۹۲ سابقه یک میانجی‌گری موفق را دارد؛ در آن زمان، به دلیل نیاز متقابل ایران و آمریکا به توافق، عمان میانجی‌گری کرد و یک تاجر عمانی واسطه شد. یعنی دیپلماسی ابتدا به صورت غیررسمی و سپس به طور رسمی دنبال شد. اما باید توجه داشت در آن سال‌ها که این مذاکرات انجام شد هنوز منطقه وارد پروسه موسوم به بهار عربی نشده بود و خلأ امنیتی اتفاق نیفتاده بود؛ بنابراین امکان بیشتری وجود داشت تا طرف‌‌‌های منطقه‌‌‌ای و کشورهای علاقهمند به میانجی‌گری اثربخشی بیشتری در امور منطقه‌‌‌ای داشته باشند. امروز به دنبال نزاع‌‌‌ها بین قدرت‌‌‌های منطقه و واگرایی بین آنها، این امکان از میانجی‌گران کلاسیک تاحد زیادی سلب شده است.
هرچند امروز آشتی ایران و عربستان تاحدودی می‌تواند به بازآفرینی نقش این بازیگران کمک کند ولی هنوز برای اظهارنظر راجع به این مساله زود است. زیرا در خصوص نتایج توافق تهران و ریاض نیز تردیدهایی وجود دارد و اختلاف دیدگاه‌‌‌های دو قدرت منطقه‌‌‌ای، مسیر تفاهم را تاحدودی دشوار کرده است. همچنین در آن زمان، دیپلماسی پشت درهای بسته از آنجا که دو طرف ایران و آمریکا نیاز به توافق داشتند به نتیجه رسید اما امروز مشخص نیست که آیا تهران و واشنگتن اراده سیاسی لازم را برای حصول یک توافق دارند یا خیر؟
قهرمانپور در این رابطه گفت: «ایران و ایالات متحده امروز اراده توافق را دارند اما شرایط اجازه تحقق اراده را نمی‌‌‌دهد؛ چرا که طرفین احساس می‌کنند در حال حاضر رسیدن به توافقی که بیشترین سود و کمترین زیان را داشته باشد یعنی یک توافق بهینه ممکن نیست.» وی درباره شرایط تاثیرگذار فعلی بر روند مذکرات نیز به جنگ اوکراین، نامشخص بودن همکاری‌‌‌های ایران و آژانس و وضعیت داخلی ایران و برداشت طرف مقابل از این وضعیت اشاره کرد.
کانال عمان فعال شده است؟
از دیگر سو با توجه به سابقه عمان و بن‌‌‌بست در گفت‌وگوها دور از تصور نیست که وزیر خارجه در این سفر حامل پیامی بوده باشد یا آمریکایی‌‌‌ها پیشنهادی برای عمان داشته باشند. اگر این فرضیه درست باشد، سفر اخیر وزیر خارجه به مسقط نشان داد که کانال تبادل پیام‌‌‌ها همچنان فعال است اما مشخص نیست که در فضای فعلی، این تبادل پیام‌‌‌ها آن هم از کانال عمان به نتیجه‌‌‌ای منتج می‌شود یا خیر و آیا عمان یا قطر وزن یک میانجی‌گر موفق را دارند؟
قهرمانپور معتقد است: «بیشتر از آنکه وزن عمان مهم باشد مورد اعتماد بودنش مهم است؛ زیرا امروز عمان در منطقه جزو معدود کشورهایی است که ایران به رهبران آن اعتماد دارد.» وی با بیان این مساله افزود: «البته متغیر اعتماد مهم است ولی کافی نیست. به نظر می‌رسد که امروز مساله توانایی میانجی‌گر اهمیت بیشتری دارد و این در حالی است که شرایط منطقه و بین‌الملل به گونه‌‌‌ای نیست که عمان بتواند صحنه را تغییر دهد. زیرا شرایط نسبت به سال ۲۰۱۵ و زمان حصول برجام بسیار تغییر کرده است.»
