مهدی فتح‌اله* نقش و جایگاه لجستیک در توسعه تجارت خارجی و داخلی از اهمیت بسزایی برخوردار است؛ چرا که امروزه حضور در بازارهای جهانی که در آنها مساله رقابت در سطح اعلای خود متبلور شده، بدون وجود لجستیک کارآمد امکان پذیر نخواهد بود. بنگاه‏ها باید قادر باشند کالاهای تولیدی خود را در کمترین زمان و با مناسب‌ترین طریق به خارج از مرزها ارسال کنند. در این راستا وجود شبکه‌های لجستیک درب-به-درب یا به طور کلی شبکه‌های حمل‏ونقل و توزیع سریع و ایمن برای جابه‌جایی کالاها تا مقصد نهایی بسیار ضروری است. از سوی دیگر، زیرساخت‏های حمل‏ونقل و جابه جایی در داخل مرزها و در نقاط مرزی باید به نحوی توسعه یابد که جریان شبکه‌های حمل‏و نقل و توزیع را با کمترین هزینه و بیشترین سرعت از مبدأ تا خارج از مرزهای کشور میسر کنند. چنانچه لجستیک در این مقوله‌ها دارای نقص باشد، بحث صادرات و حضور در بازارهای جهانی را به شدت تحت تاثیر قرار خواهد داد. آثار منفی ناشی از عدم توسعه یافتگی در زمینه لجستیک، واردات و ترانزیت را نیز متاثر می‌کند. هنگامی که کالایی از داخل مرزها وارد کشور می‌شود، باید از طریق همین شبکه‌ها و زیرساخت‏های لجستیکی به نقاط مقصد حمل شود. وجود شبکه‌ها و زیرساخت‏های لجستیکی مطلوب، جهت توزیع کارآی این کالاها در داخل مرزهای کشور با در نظر داشتن اهداف اصلی لجستیک ضروری است. زیرساخت‏های لجستیکی فیزیکی توسعه یافته همچون خطوط زیرساختی حمل‏ونقل مناسب و زیرساخت‏های گمرکی پیشرفته از نقش بسیار مهمی در جذب جریان‌های ترانزیتی، برای عبور از خاک کشور برخوردار هستند. افزایش سهم کشور از ترانزیت عبوری از منطقه ممکن نخواهد بود، مگر اینکه گذر کالا از کریدورهای ترانزیتی کشور با کمترین هزینه، حداقل توقف و بیشترین سرعت میسر باشد.

به علاوه زیرساخت‏های غیرفیزیکی همچون فناوری اطلاعات پیشرفته و یکپارچه و قوانین و مقررات هماهنگ و مناسب نیز به منظور ایجاد شرایط مناسب برای جریان روان کالا از طریق مرزها و سایر فرآیندهای مرتبط با لجستیک بین‏المللی ضروری هستند. هاب‌های لجستیکی که از ظهور آنها بیش از سه دهه نمی‌گذرد، از دیگر زیرساخت‏های لجستیکی هستند که برخی کشورها همچون امارات با بهره‌گیری از آنها موفق به ارتقای نقش و جایگاه خود به عنوان هاب‌های تجارت و حمل‏ونقل شده‌اند. وجود چنین مراکزی که رویکرد بین‏المللی را در فعالیت‌های خود داشته باشند، تاثیر بسیار مهمی بر تسهیل تجارت خارجی و تبدیل شدن کشور به هاب تجاری منطقه خواهد داشت.

همچنین در این راستا می توان به نقش توسعه لجستیک کشور در شبکه تجارت داخلی اشاره کرد. شبکه تجارت داخلی را می‌توان مجموعه‌ای از مولفه‌ها دانست که فعالیت آنها منجر به تامین، تولید و انتقال کالا از تولیدکننده به مصرف‌کننده نهایی می‌شود. عملکرد کارآمد و بهره‌ور شبکه تجارت داخلی به شدت وابسته به توسعه‌یافتگی مولفه‌های زیرساختی حوزه لجستیک است. شبکه تجارت داخلی از یک سو به منظور انتقال و توزیع کالا نیازمند زیرساخت‌های فیزیکی پیشرفته و توسعه‌یافته بوده و از سوی دیگر نیازمند زیرساخت‌های غیرفیزیکی کارآمد است. عملکرد مطلوب و موثر شبکه تجارت داخلی هنگامی محقق می‌شود که یکپارچگی مناسب بین مولفه‌های آن ایجاد شده باشد. این یکپارچگی در صورت توجه به توسعه یکپارچه و هماهنگ تمام مولفه‌های دخیل حوزه لجستیک در نظام توزیع کالا در داخل کشور فراهم خواهد شد.

توسعه زیرساخت‏های فیزیکی و غیرفیزیکی حوزه لجستیک با بهبود عملکرد شبکه های لجستیک کالا در داخل مرزها، علاوه بر کاهش قیمت تمام شده کالاهای تولیدی کشور، نظام توزیع کالا در داخل کشور را نیز سامان خواهد داد. این بهبودها خود اثرات نهفته‌ای چون افزایش قابلیت رقابت کالاهای تولیدی داخل با کالاهای خارجی، افزایش سطح دسترسی به کالاهای داخلی و تقویت بیش از پیش جایگاه تولیدات ملی در کشور را می‌تواند در برداشته باشد.

یکی از مهم‌ترین و ضروری‌ترین راه‌های حمایت از تولید ملی و رونق آن، توانمندسازی واحدهای تولیدی داخلی در تولید کالاهای با کیفیت و قیمت مناسب (در مواجهه با رقبای خارجی) است. به طور قطع تلاش واحدهای تولیدی در کاهش قیمت تمام‌شده محصولات، به عنوان راه‌حلی پایدار و ماندگار برای رشد تولید ملی و ادامه حیات بخش های تولیدی در فضای رقابتی کنونی ضرورت دارد. مدیریت لجستیک به عنوان یکی از روش‌های پرکاربرد و اثرگذار در راستای کاهش قیمت تمام‌شده در سطوح بین‌بنگاهی و شبکه‌ای مورد استفاده بنگاه‏ها و سازمان‌های موفق قرار گرفته است. وجود سیستم‏های کارآمد لجستیکی بنگاه‏ها را در کاهش هزینه تولید محصول از طریق کاهش سهم هزینه‌های لجستیک در تولید یاری خواهد داد. افزایش بهره‌وری و استفاده بهتر از منابع در فعالیت‌های تولیدی و تجاری، از دیگر نتایج مثبت بهره‌گیری از سیستم‏های لجستیکی مناسب در بنگاه‏ها است.

مدیریت زنجیره تامین، یکی دیگر از مفاهیم مرتبط با لجستیک است که نقش غیرقابل انکاری در توسعه تجارت و بازرگانی کنونی ایفا می‌کند. زنجیره تامین را می‌توان شبکه‌ای از بنگاه‏ها و سازمان‌ها قلمداد کرد که در راستای تولید محصولی خاص با یکدیگر همکاری می‌کنند. این شبکه گستره وسیعی از فعالیت‌هایی است که به صورت زنجیروار از مرحله تولید و تامین مواد اولیه، تولید محصول و سپس توزیع و فروش آن به مشتری نهایی به یکدیگر متصل هستند. در دنیای رقابتی امروز، بنگاه‏های اقتصادی فعال و موفق در بازارهای مختلف، به شدت به شبکه‌های ارتباطی بین سازمانی و زنجیره‌های تولید وابسته هستند. در واقع امروزه، خطوطی که به طور سنتی بین سازمان‌ها، وظایف و امور تجاری و بازرگانی ترسیم می‌شد در حال محو شدن است؛ سازمان‌ها و موسسات مجزا به لحاظ حقوقی، برای رفع موانع رقابتی با یکدیگر همکاری و مشارکت می‌کنند. تحولات اقتصادی، الزامات بازار، شرایط متغیر محیطی، توسعه و پیشرفت فناوری‌ها، تغییر انتظارات مردم به عنوان مشتریان نهایی (مصرف‌کنندگان)، تعداد و تنوع سازمان‌های خدمت رساننده به مردم و بسیاری از عوامل دیگر، زمینه‌های ایجاد یک نظام و سیستم بازرگانی مبتنی بر شبکه را فراهم کرده است. فعالیت‌های بنگاه‏ها در همکاری‌های سازمان‌یافته و بلندمدت از طریق زنجیره‌های تامین به شدت بر افزایش رقابت‌پذیری تولیدات ملی، افزایش رضایتمندی مشتریان و کاهش هزینه‌های تولید محصولات و خدمات موثر خواهد بود.

*رییس موسسه مطالعات و پژوهش‌های بازرگانی