مثلث آلایندگی در حمل و نقل شهری

به نظر اگر قرار است درمورد راه حل‌های آلودگی هوا اقدامی صورت بگیرد در گام نخست باید به شناسایی منابع اصلی آلایندگی در شهرها رجوع کنیم. تحقیقات نشان می‌دهد منابع تولیدکننده آلودگی در شهرها عموما بخش حمل‌ونقل شهری، صنایع شهری و بخش‌های خانگی و تجاری است. در حال حاضر حدود 75 تا 80 درصد از تولید آلایندگی‌های هوا در شهرها به‌خصوص کلان شهرها چه در ایران و چه در جهان، مربوط به بخش حمل‌و‌نقل شهری است (در اصفهان 76 درصد، در مشهد 70 درصد و در تهران 80 درصد). این بخش شامل حمل‌ونقل زمینی، هوایی و ریلی است که درصد قابل‌توجهی از آن مربوط به حمل‌ونقل زمینی و به‌خصوص خودروهای سواری و موتورسیکلت است. در واقع تراکم خودروهای سواری و موتورسیکلت‌ها که بسیار زیاد و در عین حال ناکارآ منابع انرژی را مصرف می‌کنند یکی از عوامل مهم تولیدکننده آلودگی شهری است. البته نباید از نقش بخش صنایع در تشدید این آلایندگی‌ها نیز غافل شد؛ صنایعی که به شکل متراکم و عموما در اطراف شهرهای بزرگ استقرار پیدا کرده‌اند.

در خصوص حمل و نقل شهری به سه عامل مهم در آلایندگی این بخش می‌توان اشاره کرد: تراکم تعداد وسایل نقلیه، مصرف ناکارآی سوخت وسایل نقلیه و نیز کیفیت سوخت مصرفی. به عنوان مثال چنانچه آمار درصد سفرهای درون شهری با مترو، اتوبوس، تاکسی، دوچرخه و خودرو شخصی را در برنامه پنجم شهر تهران مقایسه کنیم می‌بینیم که این درصدها در برنامه پنجم برابر با 9/ 7، 22، 22، 4/ 0 و 7/ 47 بوده درحالی‌که در سال 93 عملکرد این درصدها با 4/ 16، 21، 8/ 21، 4/ 0 و 36 برابر بوده است. مقایسه این ارقام نشان‌دهنده نزدیکی به اهداف برنامه و در برخی موارد عبور از اهداف برنامه پنجم شهر تهران است. حال سوال این است که دلیل آلودگی‌های فزاینده کجاست؟

علاوه‌بر مسائل محیطی(شامل کاهش نزولات جوی و عدم وزش باد موافق) یکی از این عوامل تعداد خودروهای سواری و موتورسیکلت‌های موجود در تهران است. مطابق آمار در سال 94 حدود 5/ 3 میلیون دستگاه موتورسیکلت در حال تردد در شهر تهران هستند که این تعداد می‌تواند منشا قابل‌توجهی در تولید آلایندگی در تهران باشد. براساس گزارش یکی از مراکز آماری، 24 درصد آلودگی هوای تهران مربوط به موتورسیکلت‌هاست و موتورسیکلت‌ها با توجه به تکنولوژی پایینی که دارند، بیشتر از خودروهای سواری آلاینده هستند. از سوی دیگر تعداد قابل توجهی خودرو سواری در تهران در 3/ 3 میلیون در حال تردد هستند که از ظرفیت‌های این کلان شهر که تنها 5/ 1 میلیون است، بسیار بیشتر هستند و این موضوع یکی از مسائل مهم در ایجاد ترافیک‌های طولانی شهری و هدررفت تزایدی سوخت است.

در خصوص مصرف کارآی سوخت وسایل نقلیه نیز آمار قابل قبولی در دست نیست. مطابق آمار حدود 80 درصد از خودروها و نیز 96 درصد از موتورسیکلت‌های در حال تردد در تهران بدون معاینه فنی هستند و نظارت جامع و مستمری درخصوص معاینه فنی این وسایل از سوی مراجع نظارتی زیست محیطی یا انتظامی وجود ندارد. این در حالی است که طبق نظارت کارشناسی، معاینه فنی خودروها حداقل 23 درصد در کاهش آلودگی هوا و 13 درصد در کاهش مصرف سوخت اثر مثبت دارد. قابل توجه است که یک خودرو معمولی با رانندگی استاندارد، طبق استاندارد یورو 2 حداکثر مجاز به تولید 7/ 2 گرم آلایندگی(CO، HC وNOx) در هر کیلومتر و طبق استاندارد یورو 4 حداکثر مجاز به تولید 18/ 1 گرم آلایندگی (CO، THCوNOx) در هر کیلومتر است؛ درحالی‌که خودروهای کنونی در کشور به‌دلیل فرسودگی یا عدم تنظیم موتور و سوخت ناکامل، به‌طور متوسط بین‏ 50 تا 100 گرم در هر کیلومتر آلودگی منتشر می‏کنند (یعنی چیزی در حدود 25 تا 50 برابر حد استاندارد). در خصوص کیفیت سوخت مصرفی وسایل نقلیه باید گفت که یکی از عوامل مهم و موثر در کاهش انتشار آلاینده‌های خروجی از خودروها، کیفیت سوخت مورد استفاده در آنهاست. سوخت باکیفیت، گوگرد و بنزن کمتری داشته و از عدد اکتان بالاتری(درجه بهسوزی یا آرام سوزی) برخوردار است و آلایندگی کمتری در نتیجه احتراق ایجاد می‌کند و این در حالی است که هنوز به‌طور کامل دغدغه فروش سوخت بی‌کیفیت در جایگاه‌های سوخت، در بخش سیاست‌گذاری سوخت و انرژی کشور رفع نشده است.