پشت پرده آلودگی هوای پایتخت

گروه مسکن، نورا حسینی: هوای تهران یک‌سال پس از بهبود نسبی ناشی از کاهش روزهای آلوده، مجددا با شدت آلودگی رایج در فصول سرد سال‌های ۹۰ تا ۹۲ مواجه شده، با این تفاوت که جنس کنونی آلودگی هوا اگرچه همچون سال‌های قبل، از ذرات معلق کمتر از ۵/ ۲ میکرون -پرعارضه‌ترین آلاینده در مقایسه با ۵ نوع آلاینده دیگر موجود در هوا- تشکیل شده است اما منشا فعلی این ذرات سمی در آسمان تهران، به عوامل جدیدی مربوط می‌شود که بخشی از آنها محصول یک «رخداد طبیعی جوی»، بخشی دیگر «آثار ثانویه» این رخداد و مابقی که شاید بیشترین سهم را در آلودگی دارد، «دست‌ساز» و نتیجه رفتارهای انسانی است.

بررسی‌های «دنیای اقتصاد» درباره آنچه باعث شد آلوده‌ترین هفته تهران در سال جاری، طی 7 روز منتهی به پایان جمعه گذشته رقم بخورد و تا دیروز نیز ادامه یابد، نشان می‌دهد: «1+5» عامل انتشار و تشدید ذرات ریز و معلق، در پاییز امسال هوای تهران را تحت تاثیر قرار داده است که مهم‌ترین آن، برودت هوا (افت شدید دما و سرمای زودرس در یکی دو ماه گذشته) به همراه افزایش رطوبت به عنوان یک رویداد طبیعی است که منجر به بروز پدیده وارونگی هوا در تهران و حبس و انباشت ذرات معلق در ارتفاع پایین شده است. تحت‌تاثیر این پدیده، بدون آنکه حجم ذرات معلق کمتر از 5/ 2 میکرون با افزایش شدید روبه‌رو شود، تجمع مداوم ذرات ریز آلاینده در روزهای اخیر، شاخص کیفیت هوای تهران را برای یک روز (23 آذر) از مرز «هشدار» رد کرد و وضعیت «قرمز» به معنای روز «ناسالم» برای پایتخت اعلام شد. در روزهای اخیر نیز این شاخص در مرز 150 قرار داشته و هوای تهران همچنان برای گروه‌های حساس، «ناسالم» اعلام می‌شود. تعداد روزهای آلوده در تهران از سال 90 تا پایان 92 همواره بالاتر از 140 روز قرار داشته اما در سال گذشته به دلیل بازگشت بنزین پاک و استاندارد به جایگاه‌های سوخت، بعد از 3 سال، تعداد روزهای آلوده به 116 روز نزول کرد. امسال نیز اگرچه در نیمه اول سال، روزهای آلوده به مراتب کمتر از سال‌های قبل بود اما با ورود به فصل سرد و تجربه متفاوت سرما در پاییز امسال، بار دیگر آلودگی شدید مهمان آسمان تهران شده است.

افت قابل‌ملاحظه دمای هوای تهران از آذر ماه و بروز پدیده وارونگی هوا، یک آثار ثانویه نیز با خود به همراه داشته و باعث «تشدید ترافیک ناشی از افزایش سفر درون شهری با خودروهای شخصی» به عنوان مولد دوم آلودگی شده است. با توجه به اینکه ۷۵ درصد حجم آلاینده‌های هوای تهران را منابع متحرک تشکیل می‌دهد، این موضوع در اوج‌گیری دوباره آلودگی هوا موثر بوده است. در این میان، سهم ویژه و بزرگ «اتوبوس»‌های درون‌شهری و اتوبوس‌های سرویس در تولید ذرات ریز و معلق در هوا از یکسو و «تعطیلی نظام سالانه معاینه فنی خودرو» و همچنین «بی‌اثر بودن عوارض سالانه خودرو در افزایش ریسک سفر با خودروی شخصی» از سوی دیگر، سرمنشا چهارم و پنجم آلودگی هوای تهران را شکل می‌دهد. عامل ششم اما به تعلل دولت و شهرداری در اجرای طرح جدید ترافیکی (LEZ) برمی‌گردد که اگر از ابتدای آبان ماه جایگزین زوج و فرد می‌شد، به دلیل محدودسازی تردد خودروهای کاربراتوری -که ۱۰ درصد کل ۳ میلیون خودروی موجود در تهران را تشکیل می‌دهد- نیمی از حجم انتشار آلاینده‌های ناشی از خودروهای سواری را کاهش می‌داد. در روزهای آینده آنچه می‌تواند از ذرات معلق موجود در هوای تهران بکاهد، تغییر شرایط پایدار جوی و شروع بارش است که باعث شست‌وشوی ذرات معلق جمع شده در سطح شهر خواهد شد.

ذرات معلق کمتر از 5/ 2 میکرون، به دلیل آنکه امکان نفوذ به بافت خونی بدن را دارد، در مقایسه با سایر آلاینده‌های هوا، خطرناک‌تر است به طوری که شاخص کیفیت براساس این آلاینده سنجش و محاسبه می‌شود. خودروهای کاربراتوری 14 برابر خودروهای انژکتوری تولید ذرات معلق می‌کنند. از طرفی، 75 درصد آلاینده‌های هوای تهران ناشی از منابع متحرک است که نیمی از ذرات معلق توسط اتوبوس‌ها تولید می‌شوند. در حال حاضر اتوبوس‌های درون شهری 11 برابر سواری‌ها، ذرات آلاینده تولید می‌کنند و تحت‌تاثیر اجرای طرح زوج و فرد که طول پیمایش خودروهای شخصی در کل شهر تهران 11 درصد کاهش پیدا کرده است، به دلیل افزایش 8 درصدی طول پیمایش اتوبوس‌ها، حجم ذرات معلق با قطر کمتر از 5/ 2 میکرون، 2/ 8 درصد افزایش یافته است که این موضوع نشان می‌دهد ناوگان حمل و نقل عمومی در ازای کاهش سفر با خودروی شخصی، نه تنها در کاهش آلودگی موثر نیست که به خاطر اشکال فنی اتوبوس‌ها، اسباب افزایش ذرات آلاینده را فراهم می‌کند.

پایداری آلاینده‌ها درآسمان پایتخت

ابتدای این هفته برای دومین بار طی ۱۰ روز گذشته شاخص آلودگی بالای ۱۵۰ قرار گرفت و برای گروه‌های حساس جامعه ناسالم تشخیص داده شد. اما به دلیل پایداری آلودگی کمیته اضطرار آلودگی هوا، مدارس را به عنوان نخستین و آسان‌ترین راه برای کاهش آلودگی هوا تعطیل کرد. این درحالی بود که به دلیل افزایش کیفیت سوخت به نظر می‌رسید امسال نیز مانند سال گذشته تعداد روزهای ناسالم کاهش داشته باشد. تفاوتی که آلودگی هوای امسال با سال گذشته دارد تفاوت جنس آلودگی در تابستان باروزهای سرد سال است. در تابستان منشا آلودگی هوا سطح کویری و خشک زمین‌های اطراف پایتخت و معادن و کارخانه‌های اطراف پایتخت بود. در این مدت مدیریت شهری طی گزارش‌هایی اعلام می‌کند دولت نسبت به آلودگی هوای پایتخت منفعل است و شهردار تهران نیز اعلام کرده است می‌تواند مدیریت کامل کاهش آلودگی هوا را در دست بگیرد و این چالش قدیمی پایتخت را حل کند. اما شهردار تهران تاکنون از جزئیات برنامه‌ای که قصد دارد بر اساس آن آلودگی هوای تهران را کاهش دهد سخنی نگفته است.

متهمان اصلی آلودگی هوا

منشا 45 درصد آلودگی هوای تهران خودروهای کاربراتوری است که در پایتخت در حال تردد هستند. این خودروها درهر کیلومتر پیمایش 40 گرم آلاینده تولید می‌کنند. این در حالی است که خودروهایی که از استاندارد یورو 2 برخوردار هستند تنها 7/ 2 گرم در هر کیلومتر آلاینده تولید می‌کنند. موتورسیکلت‌های بنزینی نیز تاثیر بالایی برآلودگی شهر دارند، به طوری که هر موتورسیکلت به اندازه هشت خودرو آلودگی ایجاد می‌کند.

بی‌توجهی به معاینه فنی خودرو‌ها

مریم نادری مدیر واحد پایش و پیش‌بینی شرکت کنترل کیفیت هم با اشاره به اینکه دلیل اصلی آلودگی کنونی هوای تهران، خودروهای سواری، موتورسیکلت‌ها، اتوبوس‌ها و خودروهای فرسوده است، گفت: مقدار تولید آلودگی این منابع بالا است. بنابراین تاکید داریم که باید در طول سال به مساله مقابله با آلودگی هوا توجه و رسیدگی شود و این مساله تنها در روزهایی که وارونگی دما وجود دارد و حجم آلودگی در سطح شهر تهران جمع می‌شود و شرایط جوی اجازه خروج آنها را نمی‌دهد، بااهمیت تلقی نشود. مدیر واحد پایش و پیش‌بینی شرکت کنترل کیفیت هوا با بیان اینکه مساله دیگر در بحث آلودگی هوا معاینه فنی خودروهاست که از اعتبار یکساله به پنج سال رسیده است، گفت: در حال حاضر معاینه فنی توسط پلیس آن طور که باید کنترل نمی‌شود، ضمن اینکه قرار بود یکپارچه‌سازی معاینه فنی با هماهنگی پلیس اتفاق بیفتد، اما اکنون متوقف شده است. به گفته نادری، یکی از بحث‌های قابل توجه در کاهش آلودگی هوای تهران، بحث خروج و جایگزینی خودروهای فرسوده بالای ۲۰ سال است که در طرح جامع کاهش آلودگی هوا قید شده، ولی در دولت پیگیری نمی‌شود و خودروهای فرسوده همچنان در سطح شهر تردد می‌کنند و سالانه بر تعداد آنها افزوده می‌شود. طرح‌هایی چون جایگزینی خودروهای فرسوده سال‌هاست که روی میز است و بحث‌های اقتصادی و عدم هماهنگی‌ها،‌ مانع اجرای آن شده است.

مدیر واحد پایش و پیش‌بینی شرکت کنترل کیفیت هوا با تاکید بر اینکه تعطیلی مدارس در شرایط پایداری هوا و افزایش شاخص‌های آلایندگی راهکار کوتاه‌مدتی است، گفت: باید آلودگی تهران را در منشا و منبع و با راه حل بلندمدت کنترل کنیم، و تجویز یک حرکت کوتاه‌مدت چون تعطیل کردن مدارس، ادارات، ممنوعیت فروش طرح ترافیک روزانه و... ممکن است که برای خروج از شرایط اضطرار کمک اندکی کند؛ اما مشکلات دیگری ایجاد خواهند کرد. وی با اشاره به اینکه در شرایطی که تقاضا برای سفر وجود دارد، با اعمال طرح زوج وفرد از درب منازل، بار بیشتری بر حمل‌و‌نقل عمومی تحمیل می‌شود و‌حمل‌نقل عمومی جوابگوی آن نیست، گفت: بحث آلودگی هوا دست ارگان‌های مختلف است و بهتر است این مسائل از ابتدای سال توسط شهروندان، مسوولان و رسانه‌ها پیگیری شود، چون با بررسی در بازه‌های کوتاه پاییز و زمستان قابل حل نخواهد بود.

مقاومت در برابر نسخه حیات بخش

مدیر واحد پایش و پیش‌بینی شرکت کنترل کیفیت هوا با اشاره به انتقادات پلیس به طرح LEZ اظهار کرد: یکی از انتقادات این بود که فصل پاییز که با شروع وارونگی دما همزمان است شرایط خوبی برای اجرای این طرح نیست و بهتر است طرح LEZ در روزهایی که شرایط هوا بهتر است شروع شود! نادری با بیان اینکه طرح LEZ می‌توانست طرح موثری برای کاهش آلودگی هوا باشد، خاطرنشان کرد: با توجه به اینکه در این طرح اجازه تردد خودروها بر اساس میزان آلایندگی‌ آنها بوده و منوط به رقم آخر پلاک خودرو نیست، لذا می‌تواند به کاهش اساسی آلودگی هوای تهران کمک کند؛ اما از نظر پلیس این طرح به مطالعه بیشتری احتیاج دارد.

تغییر رویکرد نهاد تخصصی

طی 3 سال گذشته بخش تخصصی شهرداری درحوزه کنترل آلودگی هوا (شرکت کنترل کیفیت هوا) ‌تغییر رویکرد داشته و آن تقویت حوزه‌های پژوهشی و مطالعاتی و ورود به حوزه‌های مطالعات کاربردی در حوزه آلودگی هواست. طرح‌هایی که در سال‌های اخیر برای جایگزینی موتورسیکلت‌های برقی، محدوده کاهش و فیلتر دوده برای خودروهای دیزلی، به روزرسانی تابلوهای نمایشگر و ایستگاه‌های سنجش آلودگی هوا و... انجام شده، مجموعه اقداماتی بوده که شرکت کنترل کیفیت هوا انجام داده است. از طرح‌های دیگری که در سال‌های اخیر برای کاهش آلودگی هوای تهران انجام شده تجهیز تاکسی‌ها به کاتالیست است که عامل بسیار موثری برای کاهش آلایندگی ناشی از احتراق سوخت در تاکسی‌ها است که میانگین پیمایش آنها در تهران به مراتب بیشتر از خودروهای عادی است.

مسوولیت دولت برای کاهش آلودگی هوا

بسیاری ازمنتقدان دلیل افزایش آلودگی هوا را کم‌توجهی دولت به وظایف قانونی خود می‌دانند؛ اما مسوولیت‌های دولت برای کاهش آلودگی هوا چیست؟

دولت بر اساس برنامه جامع کاهش آلودگی هوا یعنی از سال ۷۴ به بعد باید ۷ برنامه اصلی را اجرا می‌کرد.

نخست حرکت به سمت استانداردهای یورو در خودروسازی و استانداردسازی خودروهای نو، از رده خارج کردن خودروها و موتورسیکلت فرسوده، ارتقای حمل‌ونقل عمومی و مدیریت ترافیک، ارتقای کیفیت سوخت و حذف سرب از بنزین و ارائه گازوئیل کم‌گوگرد دومین مسوولیت دولت بود. معاینه فنی، مدیریت ترافیک، آموزش همگانی و ارتقای فرهنگ زیست محیطی از دیگر وظایف تعریف شده برای کاهش آلودگی هوا بود. اجرای این برنامه‌ها اما پس از سال 1384 با تاخیری 6 ساله تا سال 90 به تعویق افتاد. در ماه‌های پایانی سال 90 سازمان حفاظت محیط زیست طرح جامع کاهش آلودگی هوا در هشت شهر بزرگ کشور را به عنوان طرح بازنگری شده و در واقع جایگزین طرح جامع کاهش آلودگی هوا ارائه کرد.

شماره‌گذاری خودروهای تولیدی به استثنای خودروهای دوگانه سوز تولید داخلی از ابتدای سال ۱۳۹۳ بر اساس استاندارد یورو۴، تولید و واردات موتورسیکلت از مهر ۱۳۹۱ بر اساس استاندارد یورو ۳، تجهیز واحدهای صنعتی مستقر در حریم شهرها به سیستم پایش آنلاین آلاینده‌ها تا پایان سال ۱۳۹۱، جایگزینی فرآیند احتراقی صنایع مستقر در حریم شهرها با انرژی‌های تجدیدپذیر از ابتدای سال ۱۳۹۲، انتقال واحد‌های آلاینده چون کوره‌های سنتی آجر، آهک، گچ و... به خارج از شهرها، احداث نیروگاه‌های برق با انرژی‌های تجدیدپذیر و جلوگیری از احداث نیروگاه‌های برقی که با مازوت کار می‌کنند، تجهیز موتورخانه‌های ساختمان‌های اداری و تجاری به سیستم‌های هوشمند انرژی تا پایان سال ۱۳۹۲، افزایش تعداد ایستگاه‌های سنجش کیفیت هوا، ایستگاه‌های آنلاین، ارتقای نرم‌افزارها و زیرساخت‌های مخابراتی، بارور کردن ابرها و سایر اقدامات در شرایط اضطراری بخشی از وظایف تعریف شده برای دولت است. به نظر می‌رسد برخی از مسوولیت‌ها مانند بارورکردن ابرها در شرایط اضطراری یا انتقال واحد‌های آلاینده در حریم شهرها به فراموشی سپرده شده است. به جز تکالیفی که طرح جامع کاهش آلودگی هوا بر عهده دولت برای کاهش آلودگی هوا گذاشته است، دو دولت گذشته برخی روش‌ها مانند آب‌پاشی و مه پاشی را برای کاهش آلودگی هوا به کار گرفتند که به دلیل بی‌اثر بودن بر کاهش آلاینده‌ها کنار گذاشته شد.

نخستین روز تعطیل پس از دو سال

محمد رستگاری، معاون نظارت و پایش محیط زیست تهران درباره تکالیف دولت و مدیریت شهری در کاهش آلودگی هوا گفت: برنامه‌ای در اردیبهشت سال 93 درخصوص تکالیف دولت و مدیریت شهری ابلاغ شد که برنامه‌های ملی و محلی برای کاهش آلودگی هوا در آن پیش‌بینی شده بود. بیشترین تکالیف بر عهده وزارت نفت در خصوص ارتقای کیفیت سوخت گذاشته شده بود. همچنین نصب فیلتر‌های دوده روی اتوبوس‌ها و خودرو‌های عمومی و معاینه فنی استاندارد خودرو‌های در حال تردد بخشی از مسوولیت‌های مدیریت شهری بود. ایجاد سامانه معاینه فنی یکپارچه وتولید خودرو با استاندارد یورو 4 از دیگر وظایف دولت در حوزه کنترل و کاهش آلودگی هوا بود که این برنامه‌ها به سمت عملیاتی شدن رفته‌اند. توسعه حمل‌ونقل عمومی مانند مترو کمکی است که مدیریت شهری در کاهش آلودگی هوا می‌تواند انجام دهد. او درخصوص پیشنهاد شهردار تهران درخصوص واگذاری کامل مسوولیت کاهش آلودگی هوا به شهرداری گفت: موضوع کاهش آلودگی هوای موضوعی فرابخشی است، برخی از شهرهای اطراف تهران با جمعیت‌هایی نزدیک به نیم میلیون نفر نیز آلودگی‌های بالایی دارند. آیا شهرداری تهران امکان کنترل آلودگی هوا این شهرها را هم دارد؟ شهرداری باید تلاش کند به وظایف خود در حوزه حمل‌ونقل عمومی و معاینه فنی عمل کند و در این حوزه‌ها تاثیر گذارتر خواهد بود.

رستگاری اضافه کرد: برخی از تکالیف آلودگی هوا مربوط به نهادهایی هستند که شهرداری امکان نظارت بر آنها را ندارد؛ مانند وزارت نفت عملا این پیشنهاد عملیاتی نیست؛ اما کمک به توسعه حمل و نقل عمومی که تاثیر بالایی در کاهش آلودگی هوا دارد، می‌تواند توسط شهرداری انجام شود. او با اشاره به اولین روزی که طی دو سال گذشته مدارس به دلیل آلودگی هوا تعطیل شد، گفت: آلودگی هوا در روز یکشنبه با روزهای گذشته تفاوتی نداشت؛ اما به دلیل پیش‌بینی پایداری آلاینده‌ها و نرسیدن به وضعیت اضطرار روز یکشنبه تعطیل اعلام شد. به گفته رستگاری تهران در سال ۹۳ هیچ تعطیلی به دلیل آلودگی هوا نداشت، اما در سال ۹۲، ۴ روز به دلیل افزایش آلودگی هوا تعطیل شد. شاخص آلودگی روز شنبه ۱۴۲ بود که پس از تعطیلی در روز یکشنبه به ۱۴۱ کاهش پیدا کرد. این ارقام نشان می‌دهد تعطیلی مدارس نتوانست تاثیر چندانی بر کاهش آلودگی هوا بگذارد.

کنترل آلودگی از منبع

یوسف رشیدی، عضو هیات علمی دانشگاه شهید بهشتی گفت: مهم‌ترین راهکاری که می‌تواند سبب کاهش آلودگی هوا در پایتخت شود، کنترل منابع متحرک است. باید برای مهار آلودگی هوا منابع تولید آلودگی هوا را کنترل کرد. یکی از منابع تولید آلودگی کارخانه‌های آلاینده در اطراف پایتخت است و توسعه معاینه فنی استاندارد از دیگر عواملی است که می‌تواند در کاهش آلودگی هوا تاثیرگذار باشد. به گفته رشیدی، در حال حاضر در معاینه فنی خودرو‌ها مبدل‌های کاتالیستی مورد سنجش قرار نمی‌گیرند؛ اما نقص کاتالیست در تولید آلاینده تاثیر بسیاری دارد. وی توسعه حمل‌ونقل عمومی را یکی از مهم‌ترین راهکارهای بلندمدت برای کاهش آلودگی هوای تهران دانست و گفت: اگر دودهه پیش به فکر توسعه مترو و شبکه اتوبوسرانی بودیم امروز با بحران آلودگی هوا روبه‌رو نبودیم. رشیدی محدود کردن تردد خودروهای کاربراتوری و دیزلی را از راهکارهای کوتاه‌مدت برای کاهش آلودگی هوا عنوان کرد و گفت: تردد موتور سیکلت‌های بنزینی و خودرو‌های فرسوده و دودزا یکی از عوامل اصلی آلودگی هوای پایتخت است.