پرتغال و خلیج‌فارس

دریاسالار آلبوروک عامل سلطه پرتغال بر منطقه

خلیج‌فارس از سمت شمال با ایران، از غرب با کویت و از جنوب با عربستان، قطر، بحرین و امارات متحده عربی همسایه است. این خلیج توسط تنگه هرمز به دریای عمان و از طریق آن به دریاهای آزاد مرتبط است. خلیج‌فارس و ساحل‌های آن نفت و گاز فراوانی در خود انباشت کرده و همین مساله مزید بر علت شده و آن را به یک منطقه استراتژیک تبدیل کرده است. دریانوردی در خلیج‌فارس سابقه بسیار طولانی دارد و نخستین مدارک قطعی در این زمینه به قرن چهارم قبل از میلاد مربوط می‌شود. پس از بسته شدن راه تجارت میان شرق و غرب عالم در دوره عثمانی، کشورهای غربی از جمله پرتغال، هلند، انگلستان، فرانسه و آلمان که دارای ناوگان دریایی جنگی و بازرگانی نیرومند بودند، متوجه اهمیت این منطقه شدند. حضور این کشورها با سرنوشت و تاریخ ایران نیز گره خورده است. رضا طاهری، نویسنده کتاب «از مروارید تا نفت، تاریخ خلیج‌فارس» سابقه کشورهای یادشده در این منطقه را نوشته است که در چند شماره می‌خوانید:

«از وقتی که واسکودوگاما در سال ۹۰۴ هـ.ق (۱۴۹۸م) راه آبی دماغه امید نیک را کشف نمود، خود را به کرانه‌های هندوستان رسانید، پرتغالیان که مرکزشان در گوا بود، بلافاصله در اندیشه آن شدند که به سوی دریای عمان و خلیج‌فارس پیشروی کنند» که در این ماجراجویی و رقابت بازرگانی میان برخی از کشورها چون پرتغالی‌ها، هلندی‌ها، فرانسوی‌ها اسپانیایی‌ها در نوع خود خواندنی‌ است و این رقابت‌ها به مستعمره‌یابی ختم شد که علل برخی از این کوشش‌ها جهت مستعمره‌یابی را می‌توان این‌چنین خلاصه کرد:

۱- مستعمرات وسیله‌ای برای تقویت قدرت صاحب مستعمره.

۲- مستعمرات به عنوان منابع جست‌وجوی معادن فلزات قیمتی.

۳- ایجاد ارتش مزدور با سود حاصله از معادن.

۴- مستعمرات وجهی برای کسب عظمت و خوشنامی پادشاهان.

۵- وسیله‌ای برای تحصیل کالاهای ارزان.

۶- محرکه‌های مذهبی و تبلیغ دینی.

پرتغالی‌ها

پرتغالیان که از پیشتازان استعمار در خلیج‌فارس به شمار می‌آیند با فرستادن ناوگان نظامی- دریایی و هیات‌هایی از مسیر خشکی و با کسب اطلاعات از سرزمین هند و خلیج‌فارس، با قتل و غارت و جنگ و خونریزی به تدریج بر منطقه خلیج‌فارس مسلط شدند.

همزمان با هجوم پرتغالی‌ها، دریانوردان اسپانیایی برای تسلط بر تجارت جهانی و راه‌های دریایی کوشیدند و در این راه کریستف کلمب به جای رسیدن به هند به سرزمین تازه‌تری رسید که امروزه قاره آمریکا می‌نامندش. رقابت پرتغال و اسپانیا پاپ را واداشت که در سال ۸۷۲ هـ.ق (۱۴۹۳م) بیانیه تقسیم را صادر نماید، در این بیانیه تمام آمریکای شمالی و مرکز و قسمت عمده آمریکای جنوبی به اسپانیا، چین، هند و ژاپن و سایر سرزمین‌های شرقی همراه با تمام آفریقا به پرتغال اعطا شد.

ورود پرتغالی‌ها به خلیج‌فارس را می‌توان پیوند داد به:

۱- ایجاد کانال تجارتی بین هند و بصره.

۲- ثروت و آوازه جزیره هرمز.

۳- موقعیت بازرگانی مسقط و عمان و یمن.

۴- بازرگانی کالاهای بین‌النهرین.

۵- وجود بازرگانی مروارید در خلیج‌فارس.

«پرتغالی‌ها حدود ۱۵۰ سال در خلیج‌فارس بودند که در اثر شکست از نیروهای ایرانی در جزیره هرمز و اخراج از مسقط برای همیشه سلطه بر منطقه را از دست دادند.»