زندگی و زمانه آدام اسمیت-۱

آدام اسمیت، پدر علم اقتصاد

مشهورترین فردی که در تاریخ اقتصاد نقش بی‌بدیلی دارد، آدام اسمیت است. این اقتصاددان، فیلسوف و اندیشمند بزرگ قرن هجدهم که پدر علم اقتصاد نیز نام گرفته است، روزگار، زمانه و اندیشه‌اش چگونه بوده است. نوشته حاضر بخش دیگری از نوشته والت و بتمن روستو است که توسط مرحوم دکتر مرتضی قره‌باغیان منتشر و توسط دانشگاه شهید بهشتی ترجمه شده است، این موضوع را تشریح می‌کند. آدام اسمیت (۱۷۹۰-۱۷۲۳)

همانند دوست قدیمی و بزرگ‌ترش دیوید هیوم، آدام اسمیت تمام دوران حرفه‌ای زندگی‌اش را صرف پی‌ریزی و پروراندن قوانین طبیعی حاکم بر مردم در جامعه نمود. تعالیم و نوشته‌هایش نه تنها روانشناسی و فلسفه، سیاست و اقتصاد، جامعه‌شناسی، حقوق و تاریخ بلکه ستاره‌شناسی و حتی شاعری، تئاتر و دیگر رشته‌های هنری را در بر می‌گیرد. کتب ثروت ملل و نظریه احساسات روحی (اخلاقی) اسمیت در کلام بیج‌هاوت، «جزئی از یک طرح گسترده و پهناور جهت نشان دادن مبدا و تکامل فرهنگ و تفکر و قانون است یا در کلام دیگر، اگر بتوانیم تصور کنیم (البته چندان هم بی‌مناسبت نیست)، از یک بربر، فرد تکامل‌ پیدا کرد و تبدیل به یک اسکاتلندی شد.» این طرح هرگز تکمیل نشد، به هر حال چارچوب برخورد اسمیت با علم اقتصاد هیچ گاه کمتر از دینامیسم انسان به عنوان موجود (حیوان) اجتماعی نبود.

در کتاب نظریه احساسات روحی (۱۹۷۵) خود، اسمیت همانند هیوم تشخیص داد که این امکان وجود دارد که بتوان انسان را ترغیب کرد تا از طریق مصرف کالاها در سطحی به مراتب بیشتر از نیازهایش، تلاش اقتصادی خود را تشدید کند. هیوم این تجمل‌گرایی در نتیجه استفاده بیشتر از کالاهای مصرفی را قابل‌تحمل می‌دانست، به طوری که تجمل‌گرایی نه تنها عامل شتاب‌دهنده تولید، بلکه عاملی است در ملایم کردن سختی‌ها و شداید زندگی،‌ در حالی که اسمیت از «کم‌بها دادن به راحتی‌ها و آسودگی‌ها» به عنوان «بالاترین درجه پستی و تحقیر» یاد می‌کند. مع‌هذا تمایل انسان‌ها در دنبال کردن این رضایت‌خاطرهای موهوم و غیرواقعی یک جزو لازم در عملکرد «دست‌نامرئی» است، همان گونه که هولندر اشاره کرد، به نظر می‌رسد اولین بار این مساله در کتاب نظریه احساسات روحی اسمیت مطرح شده باشد، یعنی هفده سال قبل از چاپ کتاب ثروت ملل. به طور کلی، دیدگاه آدام اسمیت نسبت به انسان‌ها و از آن جمله انسان‌های فعال در فعالیت‌های تجاری و صنعتی تا زمین‌داران ولخرج، تکنوکرات‌های شهری و نجیب‌زادگان دانشگاه آکسفورد رفته، هیچ گاه با تملق همراه نبود. تقریبا در کلیه نوشته‌های اسمیت رگه‌هایی از تجدید و گسترش نیکی و نشاط که چشم‌انداز هیوم نسبت به شرایط انسان را شکل می‌داد، وجود دارد. مع‌هذا، زمانی که اسمیت به اقتصاد گرایش پیدا کرد، فرد به عنوان موجودی با شخصیت ساده‌تر از آنچه که هیوم از فرد به عنوان موجودی که با تمام قوا در چارچوبی که مبارزه‌طلبی را با نتایج بالقوه مفید ترکیب کرده، در صدد یافتن نیکبختی ارسطویی است. در نوشته‌های اسمیت حقانیت قابل‌ملاحظه‌ای در شناخت یک قوه تعقل ناشناخته وجود دارد که براساس آن اسمیت فکر می‌کرد که «در درون هر فرد یک فرد اسکاتلندی قرار دارد.» برای اقتصاددانان نوین، انسان اقتصادی موردنظر اسمیت، ‌فردی است که ناآگاهانه از طریق دنبال کردن منافع شخصی‌اش، فعالیت‌های عمومی مثبت انجام می‌دهد، در مجموع این فرد، یک شخصیت آرام دارد و نمایانگر دیگر افراد جامعه است.

فرد موردنظر در نظریات اسمیت آسوده‌تر و شناخته‌شده‌تر از آن است که بتواند دیدگاه اسمیت در مورد انگیزه بشری را که به مراتب پیچیده‌تر از آن است که اغلب تصور شده است، ارضا کند. کتاب نظریه احساسات روحی اسمیت با این جملات آغاز می‌شود، هر چند که این عبارات نمی‌تواند به اندازه کافی نمایانگر یک نقل قول باشد: «تا چه حد فردی می‌تواند خودخواه تلقی شود، مشخصا اصولی در طبیعت او وجود دارد که توجه وی را نسبت به خوشبختی دیگران جلب می‌کند، به طوری که لزوما خوشی خود را به دیگران منتقل می‌کند، هر چند که چیزی از این کار به دست نمی‌آورد، مگر لذت دیدن آن را.»

کتاب ثروت ملل اسمیت، نوشته کامل‌تری از نوشته‌های کوتاه و منتخب هیوم در مورد مسائل اقتصادی آن زمان است و تقریبا حجم آن ده برابر مجموعه رساله‌های هیوم در این باب است. ثروت ملل با جریان عمده صیقل یافته فلسفی در یک کتاب مرجع اقتصاد مدرن به جلو نمی‌رود. در این کتاب نویسنده در طول تاریخ و وقایع معاصر حرکت می‌کند که اکنون به طور گسترده از آن به عنوان جریانات انحرافی یاد می‌شود. به هر حال، این چیزی است که در نوشته‌های وی وجود دارد. برای مثال، تئوری رشد اقتصادی اسمیت به نحوی پی‌ریزی شده است که بتوان به آسانی آن را به شکل مدرن ریاضی درآورد و تعداد زیادی از اقتصاددانان در این زمینه تلاش کرده‌اند و همان طور که مشاهده می‌شود، اسمیت تقریبا چیزهایی در مورد تک‌تک متغیرها با استانداردهای امروز جهان دارد.