پژوهشها پیرامون توزیع وعده غذایی رایگان در مدارس مناطق فقیرنشین:
طرحی آزموده‌شده
به نظر می‌رسد که در ایران، اجرای این طرح در مدارس پیش‌دبستانی و نیز راهنمایی و دبیرستان، به مراتب اثرگذاری بیشتری را به همراه خواهد داشت
دکتر مهدی مجبوری*
به نظر می‌رسد که در ایران، اجرای این طرح در مدارس پیش‌دبستانی و نیز راهنمایی و دبیرستان، به مراتب اثرگذاری بیشتری را به همراه خواهد داشت «پرونده ویژه» اخیر دنیای اقتصاد، به موضوع بررسی برنامه ارائه تغذیه رایگان در مدارس مناطق محروم پرداخته بود.
اما صرف‌نظر از تاثیرات مثبت چنین طرحی بر بهبود وضعیت تغذیه و نیز نرخ پوشش تحصیلی در مناطق محروم، مقاله کوتاه پیش‌رو می‌کوشد تا مروری اجمالی بر بخشی از تحقیقات تجربی داشته باشد که به دنبال سنجش میزان تاثیر چنین طرح‌هایی بر پارامترهای مختلف مربوط به محرومیت و فقر بوده‌اند:
پژوهش در کنیا
دو تن از محققان برجسته حوزه «اقتصاد توسعه»، طرحی مشابه طرح توزیع وعده غذایی رایگان را در مدارس پیش‌دبستانی یکی از مناطق بسیار فقیرنشین کنیا در سال‌های ۲۰۰۰ تا ۲۰۰۲ میلادی، به‌طور علمی آزمایش کردند تا تاثیرات مثبت و منفی آن را بررسی کنند (Kremer and Vermeersch۲۰۰۴). در این تحقیق، تعدادی از مدارس پیش‌دبستانی واقع در یک منطقه جغرافیایی به‌طور اتفاقی انتخاب و به دوگروه تقسیم شدند: ۱-مدارسی که این طرح درآنها اجرا شد (گروه دریافت‌کننده)، ۲-مدارسی که این طرح در آنها اجرا نشد (گروه کنترل).
این دو گروه مدارس، چون به صورت اتفاقی انتخاب شده بودند، پیش از اجرای برنامه به طور متوسط مشابه یکدیگر بودند (از نظر ریاضی می‌توان ثابت کرد که اگر تعداد مدارس انتخاب شده به اندازه کافی بزرگ باشد، برای مثال بین ۱۰۰ تا ۲۰۰ مدرسه، این مدارس به طور متوسط مشابه یکدیگرند). بنابراین اگر این طرح در مدارس «گروه دریافت‌کننده» اجرا نمی‌شد، این مدارس به لحاظ شاخص‌های مختلف آماری، باید به‌طور متوسط مشابه مدارس «گروه کنترل» باقی می‌ماندند. اما به موجب این طرح، مدارس گروه دریافت‌کننده به کودکان صبحانه می‌دادند و نکته جالب توجه اینکه، این صبحانه رایگان نبود و مدارس ۶۰درصد هزینه آن را از والدین دریافت می‌کردند. با این وجود، در اثر اجرای این طرح، تعداد کودکان خانوارهای فقیری که در این مدارس ثبت‌نام کردند، نسبت به مدارس گروه کنترل ۳۰درصد بیشتر شد. میزان یادگیری کودکان تنها در مدارسی که معلم با تجربه داشتند، افزایش یافت. همچنین وزن کودکان پسر بیشتر شد.
پژوهش در هند
طرح‌های پژوهشی این‌چنینی در کشورهای مختلف انجام و نتایج نسبتا مشابهی حاصل شد. یکی دیگر از این تجربه‌ها در هند اتفاق می‌افتاد؛ جایی‌که در بسیاری از ایالت‌های آن، مدارس مقطع ابتدایی ناهار رایگان دراختیار کودکان قرار می‌دهند. یکی از تحقیقات انجام‌شده روی این برنامه نشان می‌دهد، به تعداد دخترانی که به مدرسه می‌رفتند بعداز اجرای این طرح ۱۰ درصد اضافه شد (Afridi ۲۰۱۰). تحقیق دیگری نیز نشان می‌دهد چنین طرحی در زمانی که «قحطی» ایالت آندراپرادش را فراگرفته بود بیشترین تاثیر را روی کودکان کم سن و سال داشته و حتی نمره درسی آنها را به میزان قابل ملاحظه‌ای افزایش داده است. اما در هیچ کدام از این تحقیقات، از بهترین روش اندازه‌گیری تاثیر برنامه‌های مبارزه با فقر، یعنی تقسیم مدارس به طور تصادفی به گروه‌های کنترل و دریافت‌کننده، استفاده نشده است. لذا این نتایج، دقت نتیجه تحقیق کنیا را ندارند
(Singh ۲۰۰۸).
تاثیر ارائه «قرص آهن» و «یُد»
علاوه بر این می‌دانیم که کمبود مواد معدنی مانند «آهن» یا «یُد»، می‌توانند تاثیر جدی بر سلامت و درآمد داشته باشد. در تحقیق دقیق و فراگیری که در اندونزی و توسط چند تن از بهترین محققان انجام شد، تعدادی از مردان و زنان به طور تصادفی به دو گروه تقسیم شدند (Kremer et al. ۲۰۰۴). «گروه دریافت‌کننده»، هر هفته یک قرص آهن ۱۲۰ میلی‌گرمی و «گروه کنترل» قرصی از جنس قرص آهن در طول مدت یک‌سال دریافت کردند که هیچ ماده موثری در آن نبود. بعد از یک‌سال، درآمد سالانه گروه دریافت‌کننده به طور متوسط ۴۶ دلار بیشتر از درآمد گروه کنترل شد.
این مقدار شاید ناچیز به نظر برسد، اما اگر در نظر داشته باشید که هزینه مصرف این میزان آهن در یک سال تنها ۷ دلار است، می‌بینید که سود ناشی از مصرف آهن چیزی نزدیک به ۵۷۵درصد خواهد بود (چون در اندونزی ماهی یکی از غذاهای محبوب مردم است، یک روش برای افزایش میزان آهن در غذای مردم، اضافه کردن آهن به سس ماهی است، که تنها ۷ دلار در سال به ازای هر نفر هزینه در بردارد). به عبارت دیگر دولت اندونزی می‌تواند به ازای هر دلاری که برای رساندن آهن به مردم مصرف می‌کند، به طور متوسط ۷۵/۵ دلار به درآمد آن فرد اضافه کند.
اهمیت پژوهش برای انتخاب طرح بهینه
از آنجا که در ایران نیز کمبود موادمعدنی مانند آهن در مناطق محروم کشور رایج است، شاید یکی از روش‌های کم‌هزینه اما بسیار موثر برای بهبود تغذیه و کاهش فقر، رساندن این مواد معدنی به کودکان و بزرگسالان باشد.
نکته‌ای که لازم است به آن توجه شود این است که شرایط محیطی در تعیین تاثیرات این‌گونه برنامه‌ها می‌تواند تعیین‌کننده باشد. برای مثال در ایران هم‌اکنون بنا به آمارهای رسمی بالغ بر ۹۰ درصد کودکان در مقطع ابتدایی ثبت‌نام می‌کنند، اما این میزان برای کودکان مقاطع پیش‌دبستانی، راهنمایی و دبیرستان کاهش می‌یابد. بنابراین اجرای این طرح در مدارس ابتدایی، ممکن است در بسیاری از مناطق ایران، تاثیر اندکی روی درصد کودکانی که به مدرسه می‌روند، داشته باشد. درحالی که طرحی مشابه در مدارس پیش‌دبستانی، راهنمایی و دبیرستان، به مراتب اثرگذاری بیشتری را به همراه خواهد داشت. تحقیقات دقیقی که در سال‌های اخیر انجام شده نشان می‌دهد، آموزش و تغذیه در سنین پیش‌دبستانی (چه در خانه یا چه در مدرسه) می‌تواند آینده یک کودک را به طور جدی تحت تاثیر قرار دهد.
نکته آخر اینکه از چنین طرح‌هایی می‌توان در راستای مبارزه با فقر بهره برد، اما از آن جهت که منابع قابل استفاده برای این طرح‌ها، به صورت بالقوه می‌توانند صرف طرح‌های دیگری شوند باید اثرگذاری آنها از پیش مورد آزمایش واقع شود. اگر سیاست‌گذاران بدانند چه طرح‌هایی برای مبارزه با فقر یا افزایش آموزش وجود دارد و هر طرح دقیقا چه نتایج و چه هزینه‌هایی در پی خواهند داشت، به سادگی می‌توانند موثرترین طرح‌ها را انتخاب و اجرا کنند.
* مدرس اقتصاد توسعه در کالج بابسون _ ایالت ماساچوست
(mmajbouri@babson.edu)
منابع:
[۱]: Kremer, Michael, and Christel Vermeersch. ۲۰۰۴. "School Meals, Educational Achievement and School Competition: Evidence from a Randomized Evaluation," World Bank Working papers.
[۲]: Thomas, Duncan, and Elizabeth Frankenberg, Jed Friedman, et al. ۲۰۰۴. "Causal Effect of Health on Labor Market Outcomes: Evidence from a Random Assignment Iron Supplementation Intervention"
[۳]: Afridi, Farzana. ۲۰۱۱. "The Impact of School Meals on School Participation: Evidence From Rural India" The journal of development studies, Vol ۴۷ No. ۱۱: ۱۶۳۶-۱۶۵۶.
[۴]:Singh, Abhijeet. ۲۰۱۱. "Do School Meals Work? Treatment Evaluation of the Midday Meal Scheme in India", Working paper.
ارسال نظر