میدان بهارستان در گذر زمان

گروه تاریخ و اقتصاد: امروزه شهرها مهم‌ترین بستر جغرافیایی زندگی انسان‌ها را به‌وجود آورده‌اند. از این رو دانش جغرافیای شهری با کارکردهای فراوانش اهمیت ویژه‌ای یافته است. در همین راستا مطالعه مستقل عناصر جغرافیای شهری از قبیل گذرها و میدان‌ها می‌تواند اساس تک‌نگاری‌های علمی قرار گیرد که در ذیل موضوعی جزئی، اطلاعات گسترده و متنوعی را ارائه کند. بدیهی است برنامه‌ریزی درست جغرافیای شهری، موکول به شناخت کاملی از پیشینه محدوده جغرافیایی مورد نظر در بستر تحولات گذشته است. اینجا است که دانش جغرافیای تاریخی به کار خواهد آمد؛ دانشی بین‌رشته‌ای میان دو رشته اصلی جغرافیا و تاریخ که به ضرورت از علومی چون جامعه‌شناسی و مردم‌شناسی و... نیز بهره خواهد گرفت. نظر به اینکه تحقیق حاضر به مطالعه پیشینه تاریخی و وضعیت امروز (بهار ـ تابستان ۱۳۹۳هـ.ش.) میدان بهارستان شهر تهران با توجه به قدمت طولانی و جایگاه منحصرش از دیدگاه مجاورت با مجلس شورای ایران پرداخته، می‌توان آن را پژوهشی در حوزه‌های جغرافیای تاریخی و جغرافیای شهری دانست. در این راستا، این تحقیق، مطالعه‌ای بین‌رشته‌ای میان تاریخ معاصر ایران و تهران، جغرافیای تاریخی و شهری و هنر معماری است. این تحقیق، جدای از ساختار علمی مقاله‌هایی از این دست، ابتدا به شرح مکان‌های تاریخی و فرهنگی محدوده بهارستان و سپس در بدنه اصلی به بررسی تحولات جغرافیای تاریخی محله بهارستان و وضعیت کنونی میدان بهارستان پرداخته است.

طرح مساله

محدوده جغرافیایی میدان بهارستان و مجلس شورا از ابتدای شکل‌گیری تا امروز چه تحولاتی را از دیدگاه تغییرات جغرافیای تاریخی در بستر فضای شهری پیرامون، به خود دیده است؟ تغییرات مورد نظر مقاله، شامل چگونگی شکل‌گیری میدان بهارستان، تحولات بصری و ساختاری آن در زمان‌های مختلف تا رسیدن به شکل و مبلمان شهری امروز و وضعیت کنونی است.

شرح مکان‌های تاریخی و فرهنگی محله بهارستان

محدوده جغرافیایی مورد نظر درخصوص محله بهارستان، در این مقاله، به شرح زیر است:

حوزه محله از سمت شمال، خیابان انقلاب و از سمت جنوب، خیابان چراغ برق قدیم و امیرکبیر امروز و از غرب، خیابان سعدی شمالی و جنوبی و از شرق، خیابان بهارستان و پل چوبی و میدان بهارستان و سرچشمه را در بر دارد.

مکان‌ها و بناهای برجسته تاریخی و فرهنگی اطراف میدان بهارستان و مجلس با توضیحی کوتاه درباره هریک از این قرار است:

ساختمان‌ها و محوطه مجلس

مجلس شورای اسلامی مهم‌ترین و شاخص‌ترین مکان در محله و میدان بهارستان است. ساختمان مجلس در بدنه شرقی میدان بهارستان و در امتداد خیابان‌های بهارستان واقع است و در محل عمارت و باغ حاج میرزا حسین‌خان سپهسالار اعظم با طراحی مهدی‌خان ممتحن‌الدوله شقاقی ساخته شده است. این باغ که در ابتدا متعلق به محمدحسین خان ایروانی و معروف به باغ سردار بود، پس از چند دست به سپهسالار رسید و وی قسمت بزرگ آن را به احداث مسجد ـ مدرسه و بخش دیگر را برای عمارت مسکونی اختصاص داد. گویا ممتحن‌الدوله چنان‌که در خاطراتش بیان می‌کند، فال بوس بواتال فرانسوی در زمان ساخت عمارت که ۱۰ سال به طول انجامید، مهندس آن بوده است. ابتدا این بنا برای مجلس ساخته نشده بلکه برای سکونت بنا گردیده و بعدها تبدیل به مجلس شده است. با توجه به مستندات و بررسی‌های تاریخی برای این بنا پنج دوره تاریخی به شرح زیر می‌توان در نظر گرفت:

دوره اول: از ساخت بنا تا صدور فرمان مشروطیت که در سال ۱۲۹۶هـ.ق. به پایان رسید و پس از مرگ سپهسالار در سال ۱۲۹۸هـ.ق. در اختیار ناصرالدین شاه قرار گرفت. تنها بنایی که در این دوره به ساختمان اضافه شد، بنای سردر اولیه مجلس بود که توسط معمار فرانسوی ساخته شد و در سال ۱۳۱۳هـ.ق. تخریب شد.

دوره دوم: از آغاز دوره مشروطیت تا نخستین آتش‌سوزی در سال ۱۳۰۳هـ.ش.؛ در این دوره، ساختمان جدیدی به فراخور نیازهای مجلس توسط جعفرخان معمارباشی ساخته شد. معماری ساختمان جدید با سایر قسمت‌های آن متفاوت بود و به تبعیت از معماری آن روز تهران و به تقلید از معماری اروپایی، بنایی آجری با تزئیناتی بسیار مفصل بود و هم‌اکنون نیز به جای خود باقی است.

دوره سوم: از آتش‌سوزی تا پایان دوره پهلوی اول؛ سال۱۳۱۰هـ.ش. مقدمات تغییراتی شد که بعدها به‌کلی چهره مجلس را عوض کرد. مهم‌ترین تغییرات این دوره، تعویض نمای مجلس بود که این کار از سرسرای ورودی و اتاق جلسات خصوصی آغاز شد و نمایی ستون‌دار به شیوه معماری اروپایی و به تقلید از مجلس فرانسه بنا شد. تقریبا دو سال بعد، نمای شمالی ساختمان توسط یک معمار ایرانی به نام استاد حسن طاهرزاده طراحی می‌شود که این نما متاثر از معماری دوره هخامنشی است. در پنجم فروردین ماه ۱۳۱۳هـ.ش. سردر اولیه باغ بهارستان تعویض شد و سردر کنونی جایگزین آن شد. ساخت نمای شمالی نیز در حدود سال ۱۳۱۵هـ.ش. اتفاق افتاد.

دوره چهارم: از آغاز دوره پهلوی دوم تا انقلاب اسلامی؛ مهم‌ترین نکته‌ در این دوره، ساخته شدن بنایی در شمال بنای قدیمی است. از چند سال قبل از انقلاب سال ۵۷، ساختمان فعلی عملا متروک شد و تنها بعضی جلسات اصلی مجلس در این ساختمان برگزار می‌شد. پس از به ریاست رسیدن ریاضی در سال ۱۳۴۴، یک دوره مهم از ساخت‌وساز، تخریب و مرمت و الحاق آغاز می‌گردد؛ این تغییرات، شامل تخریب بخشی از ساختمان، تعویض و تغییرات عمده در نمای جنوبی و اضافه شدن حجم بسیار زیادی از تزئینات به ساختمان بود.

دوره پنجم: پس از انقلاب اسلامی؛ بعد از سال ۱۳۵۷هـ.ش. بنا برای مدت زیادی، نیمه‌متروک ماند. مهم‌ترین دلیل آسیب وارده به بنا، همان متروک بودن و توجه نکردن و نگهداری آن بوده است. در این دوره، از اقداماتی جزئی مانند لوله‌کشی‌های موضعی یا بتن کردن کف حمام یا گچ کردن بخشی از بدنه‌های حمام می‌توان نام برد. بعدها ساختمان مجلس شورای ملی به مجلس شورای اسلامی واگذار شد. در اسفند ماه سال ۱۳۶۶هـ.ش. در جریان حمله موشکی عراق به تهران، موشکی در نزدیکی مجلس (دقیقا در انتهای بن‌بست اصناف و محل فعلی اتحادیه صنف قهوه‌خانه‌داران تهران) به زمین اصابت کرد که لرزه آن، موجب فروریختن سقف سرسرای ورودی شد. در تاریخ ۱۵ آذر سال ۱۳۷۳، به دلیل عدم توجه، ساختمان، دچار آتش‌سوزی شد و خسارات سنگینی به بار آورد. در سال ۱۳۷۴ توسط گروه مهندسین مشاور باوند مورد مرمت واقع شد و کاربری‌هایی مانند ایجاد فضا برای نمایشگاه، پذیرایی از بازدیدکنندگان و میهمانان رسمی رئیس مجلس، برپایی اجتماعات و بخش اداری برای نظارت بر این فعالیت‌ها در برنامه قرار گرفت.

فکر احداث بنای جدید مجلس شورای اسلامی از سال‌های ۱۳۵۳ـ۱۳۵۲هـ.ش. مطرح بود. طرح از مهندس موید عهد با پلان دایره‌ای شکل بود و هرچند فونداسیون آن طرح نیز اجرا شده بود اما پروژه متوقف ماند. در سال ۱۳۷۵هـ.ش. طرح جدید ساخت مجلس در دستور کار دفتر مشاوره گروه سردار علی افخمی قرار گرفت.مدیریت پروژه با عبدالرضا ذکایی بود. فرم جدید به شکل هرم و مثلث، سه قوه را تداعی می‌کند. ارتفاع هرم، ۴۵ متر است. یکی از عوامل موثر در شکل‌گیری بنای مجلس، تناسبات و ارتفاع و عملکرد دو بنای شمالی و جنوبی بوده است تا این بنا بتواند ضمن استفاده مداوم از دو بنای موجود، با محیط اطراف خود نیز هماهنگی کامل را برقرار کند. لازم به ذکر است جلو سردر این ساختمان، محل تجمعات اجتماعی و سیاسی است. سایر ساختمان‌ها شامل دفتر کار نمایندگان به مساحت ۱۸۰۰۰ متر مربع، ساختمان کمیسیون‌ها به مساحت ۱۶۰۰۰ متر مربع، مجموعه قدیمی مجلس شورای ملی به مساحت ۸۵۰۰ متر مربع و پارکینگ به مساحت ۱۳۰۰۰ متر مربع می‌باشد که مجموعه آنها در محوطه‌ای به مساحت ۱۵ هکتار واقع شده است.

چاپخانه (مطبعه) مجلس

در سال‌نامه پارس (۱۳۰۷) درباره مطبعه مجلس و محل و تاریخ تاسیس آن، چنین آمده است: پس از فرمان مشروطه و تشکیل مجلس شورای ملی در ایران، در سومین جلسه مجلس اول، رأی به تاسیس یک مطبعه جهت چاپ داده شد. براساس اطلاعات موجود، چاپخانه مجلس در سال ۱۲۸۵هـ.ش. ابتدا برای چاپ روزنامه مجلس و مطالب اختصاصی خود مجلس تاسیس شد ولی در سال‌های بعدی به چاپ کارهای دیگر از جمله کتاب و نشریات دیگر نیز پرداخت. این چاپخانه تا اواخر سال ۱۲۸۸هـ.ش. زیر نظر میرزا سیدمحمدصادق طباطبایی اداره می‌شد و از آبان ۱۲۸۸ که ارباب کیخسرو شاهرخ از طرف نمایندگان مجلس به ریاست کارپردازی و امور تشریفاتی مجلس انتخاب شد، اداره چاپخانه بر عهده وی گذاشته شد و چاپخانه زیرنظر سازمان اداری مجلس شورای ملی قرار گرفت که حدود سی سال یعنی از دوره دوم تا دوازدهم مجلس شورای ملی، چاپخانه مجلس را اداره کرد. چاپخانه مجلس از جمله چاپخانه‌هایی بود که اوراق بهادار مثل تمبر و سفته و باندرول و... و بعدا چک‌های بانک‌ها در آن به چاپ می‌رسید.

محل چاپخانه از بدو تاسیس تا مرداد ۱۲۹۰هـ.ش. در خیابان ناصریه (ناصر خسرو) بود و در همان سال به میدان بهارستان، کنار ساختمان قدیم مجلس شورا انتقال یافت. مطبعه مجلس ساختمان دو طبقه با نمای آجر بهمنی در ضلع شمال‌غربی مجلس دقیقا در کنار خیابان ابن سینا (بهارستان) استقرار داشت. این سازه تا حدود سه دهه پیش دایر بود اما به نظر در سال‌های آخر، متروکه و بلااستفاده می‌نمود تا آن را خراب کرده و به فضای سبز مجلس بدل کردند. مطبعه مجلس از جمله انتشارات موثر و مفیدی بود که اکنون کتاب‌ها و نشریه‌های قدیمی چاپ آن هنوز وجود دارد.

کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی

این کتابخانه در اوایل تاسیس مشروطه، به همت جمعی از فرهیختگان مجلس و در راس آنها ارباب کیخسرو، در سال ۱۲۸۷هـ.ش. تاسیس شد. در ابتدا کتاب‌ها در دو اتاق کوچک نگهداری می‌شد ولی بعدها و در سال ۱۳۰۲ کتاب‌ها به کتابخانه مجلس که برای همین کار آماده شده بود، انتقال یافت. در سال ۱۳۰۴هـ.ش. عمارت عزیزالسلطان در ضلع شرقی باغ بهارستان خریداری و بخشی از آن برای کتابخانه اختصاص داده شد. چند ماه پیش از پیروزی انقلاب اسلامی ایران کتابخانه تعطیل شد و تا دو ماه پس از آن، این تعطیلی ادامه داشت. اما در تاریخ ۱۶/ ۱/ ۱۳۵۸هـ.ش. کتابخانه بازگشایی و پس از انقلاب اسلامی بخش تعمیر و صحافی نیز به آن افزوده شد. در سال ۱۳۷۴ در مجلس، اساسنامه‌ای تصویب شد که به موجب آن، کتابخانه مجلس به موسسه‌ای مستقل تحت عنوان کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی تبدیل شد.

باغ نگارستان

این باغ و کاخ زیبای آن که تا مدت‌ها پس از ساخت، در تهران و بلکه ایران، آوازه‌ای داشت، مانند باغ گلشن و قصر ماه و قصر فیروزه و قصر زر و قصر آبگینه و قصر زمرد از یادگارهای دوره طولانی سلطنت فتحعلی شاه قاجار است. کار ساخت‌وساز آن در ۱۲۲۸هـ.ق. به پایان رسید و باغ به محل سکونت پادشاه اختصاص یافت. چه در این زمان هنوز کاخ گلستان که بعدها مکان اصلی سلطنت قاجاریه شد، به شکل کامل و امروزی خود ساخته نشده بود. درختان و دیوارهای باغ نگارستان رویدادها و حوادث تاریخی فراوانی به خود دیده که بی‌گمان مهم‌ترین آنها قتل وزیر باتدبیر و مشهور، میرزا ابوالقاسم‌خان فراهانی مشهور به قائم مقام به امر محمدشاه، جانشین فتحعلی شاه و در اثر دسیسه‌بازی حاج میرزا آغاسی به سال ۱۲۵۱هـ.ق است. باغ در ابتدا به محیط کنونی و موجود، محدود بود که در غرب آن خیابانی به نام «سرسره» وجود داشت که شاید نشانی از سرسره مشهور فتحعلی شاه داشت که در همین باغ نگارستان نگهداری می‌شده است. پس از قتل قائم مقام، حاج میرزا آغاسی که اینک صدراعظم شده بود، حصار جدیدی گرد باغ کشید که به حصار دوم معروف شد. در این وضع، باغ از شمال به محدوده فعلی، از غرب به خیابان صفی‌علیشاه، از جنوب به خیابان کمال‌الملک و از شرق به خیابان نگارستان محدود شد.

به این ترتیب، فضای فعلی وزارت فرهنگ و ارشاد و برنامه و بودجه سابق، بخشی از باغ بود. کاخ نگارستان از تالارها و مکان‌های دیدنی تشکیل می‌شد؛ از جمله حوضخانه آن‌که در اوج هنر ایرانی بنا شده بود. از جمله گفتنی‌ها درباره آن، نقاشی‌های بسیار ارزشمند و زیبایی بوده که متاسفانه پس از سقوط قاجاریه از بین رفته و وصف آنها در کتاب‌های قدیمی مانند برخی سفرنامه‌های خارجی‌ها باقی مانده است. در سال ۱۲۶۷هـ.ق.، آب باغ رو به کاهش گذاشت، لذا به دستور محمد شاه و با صرف هزینه گزاف، از کرج به تهران و تا پای کاخ، نهر آبی کشیدند که به «آب کرج» مشهور است. هنوز بقایای این نهر در بلوار کشاورز قابل رویت است. باغ نگارستان سرنوشت پرفراز و نشیبی از سر گذرانیده است. آن را به وزارت معارف سپردند و سپس با انجام تغییراتی در ۱۳۱۸هـ.ق. مدرسه عالی فلاحت در آن دایر شد. از این پس باغ بیشتر کاربرد آموزشی داشته که مهم‌ترین آن تاسیس دارالمعلمین عالی ایران در ۱۳۰۷هـ.ش. و دانشسرای عالی است که پرورش دهنده نسلی از بزرگ‌ترین دانشمندان ایران است. همچنین موزه هنرهای ملی ایران با تلاش و کوشش استاد طاهر بهزاد در همین باغ و در سال ۱۳۰۹ افتتاح شد. باغ نگارستان اکنون موزه‌ای زیبا و یادگاری از نخستین آبادی‌ها در تهران قدیم است.

مسجد ـ مدرسه سپهسالار (مدرسه ناصری یا مدرسه عالی شهید مطهری)

یکی از مهم‌ترین ابنیه تاریخ معماری معاصر ایران، مسجد ـ مدرسه سپهسالار در جنوب شرقی میدان بهارستان است که در سال ۱۲۹۶هـ.ق. اولین کلنگ احداث آن به زمین زده ‌شد. این بنا در جنوب مجلس شورای ملی با هشت مناره بلند که دو مناره آن بیش از ۴۰ متر از سطح حیاط بلندی دارد و گنبدی با ارتفاع نزدیک به ۳۵ متر، ترکیب حجمی بی‌نظیری را به وجود آورده است. خارج از این مجموعه و در شمال شرقی مسجد، بنایی متعلق به دوره پهلوی اول قرار دارد و محل نخستین فرهنگستان ایران به شمار می‌آید. این بنا اکنون کتابخانه مسجد سپهسالار و یکی از مهم‌ترین کتابخانه‌های اسلامی است. بانیان این مسجد، حاج میرزا حسین‌خان سپهسالار قزوینی، صدر اعظم ناصرالدین شاه و برادرش «مشیرالدوله» بودند که با هزینه شخصی، آن را ساختند. طراح این مسجد نیز «مهدی‌خان ممتحن‌الدوله شقاقی» از جمله اولین معماران تحصیل کرده در خارج بوده است. همچنین معماران اصلی این مسجد، «حاج ابوالحسن معمار» و «استاد جعفرخان معمارباشی کاشانی» بوده‌اند.در این مسجد ـ مدرسه، ترکیبات و خلاقیت‌های فضایی فوق‌العاده‌ای به کار گرفته شده، اما تزئینات و تناسبات، نسبت به دوره‌های معماری قبلی، کیفیت نازل‌تری دارد. همچنین در این مسجد در یکی از موارد به جای ماذنه، یک ساعت، با ترکیبی زیبا، متناسب و خوش‌آوا به کار رفته است.

عمارت باغ مسعودیه

عمارت مسعودیه در میان باغ عمارت‌های واقع در محله دولت تهران ناصری است که در حال حاضر، بخش‌هایی از آن در خیابان اکباتان و ملت فعلی واقع شده است. عمارت مسعودیه به دستور مسعود میرزا، ملقب به ظل‌السلطان، فرزند ناصرالدین شاه، در ۱۲۹۵هـ.ق. در زمینی به وسعت حدود ۴۰۰۰ متر مربع و مرکب از بیرونی (دیوان خانه) و اندرونی و دیگر ملحقات بنا شده است. درواقع، نام این عمارت نیز برگرفته از نام مسعود میرزا به مسعودیه شهرت یافته است. معمار این بنا استاد شعبان معمارباشی و ناظر آن، میرزا قلی‌خانی ملقب به سراج‌الملک است. هنوز کوچه‌ای قدیمی در همان حوالی به نام سراج‌المک وجود دارد که خیابان امیرکبیر را با پیچ و خم‌هایی به خیابان نظامیه و سپس میدان بهارستان وصل می‌کند.

- بخشی از یک پژوهش

به نقل از: نشریه علمی ترویجی اسناد بهارستان، ش: 4 دوره جدید، پاییز ـ زمستان 1393؛ امیرهوشنگ انوری-پژوهشگر؛ زهرا احمدی- دانشجوی کارشناسی‌ارشد جغرافیای شهری دانشگاه خوارزمی.