پول افغان ها در گذر زمان

بصیر احمد حسین‌زاده، نویسنده و پژوهشگر افغانی در گزارشی به تشریح وضعیت تغییر و تحول اشکال و رنگ‌ها و نمادهای پول افغانستان در دوره‌های مختلف حکمرانان این کشور پرداخته است. به گزارش بی‌بی‌سی شصت و هفت سال پیش در سال ۱۳۱۸ خورشیدی، بانک مرکزی افغانستان (دافغانستان بانک) در کابل تاسیس شد و در ۲۶ دلو همان سال، این بانک پول‌های جدیدی را به چاپ رساند. با چاپ پول‌های کاغذی (اسکناس) جدید، پول افغانستان که برای اولین بار در دوران امان‌ا... خان به چاپ رسیده بود، وارد مرحله نوینی شد. شاید این بهانه خوبی برای پرداختن به سرگذشت اسکناس افغانی باشد. زیرا افغانستان ممکن است از معدود کشورهایی باشد که با تغییر پادشاهان و حکام، پول‌ها نیز همانند پرچم‌ها و نمادها تغییر می‌کند. دوره امانی (سال ۱۲۹۸)

در سمت راست این پول، نماد حکومت افغانستان (محراب و منبر) و در وسط آن نشان حکومت امانی و در سمت چپ، عبارت «یک روپیه کابلی» به زبان فارسی نوشته شده بود.

در پایین این پول به فارسی نوشته شده: «در جمع خزانه‌های دولت، نوت‌هذا (این اسکناس) به مبلغ مندرجه اش منظور است». یک سال بعد، همین اسکناس بار دیگر تجدید چاپ شد، ولی در رنگ و شماره سریال آن تغییر به وجود آمد. پیشتر در سال ۱۳۰۴ اصلاحاتی در پول افغانی به وجود آمد. قبل از این تاریخ در هر ناحیه افغانستان اوزان و مقادیر جداگانه‌ای رایج بود به طور مثال، سیر کابل (هفت‌کیلو) با سیر سایر شهرهای افغانستان متفاوت بود و این تفاوت برای مردم مشکلاتی را به وجود آورده بود. با اصلاحاتی که صورت گرفت، اوزان افغانستان به سیستم متریک در آمد و بعد از این تاریخ بود که واحد پول افغانستان، از «روپیه» به «افغانی» تبدیل شد.اولین پول با واحد افغانی در سال ۱۳۰۴ خورشیدی به ارزش ۵ افغانی منتشر شد. «دولت علیه افغانستان» عنوانی بود که به این پول اضافه شد.تا سال ۱۳۰۷ خورشیدی که پایان عمر حکومت امان ا... خان بود، پنج نوع اسکناس ۵ افغانی، سه نوع اسکناس ۱۰ افغانی و دو نوع اسکناس ۵۰ افغانی دیگر منتشر شد.نوشته‌های این پول‌ها که تا پیش از آن فقط به زبان فارسی بود، به سه زبان فارسی، پشتو و فرانسوی افزایش یافت.همچنین در شماری از اسکناس‌های دوره امانی، ارزش هر پول، افزون بر زبان‌های فارسی و پشتو، به زبان‌های ازبکی و اردو نیز نوشته شده بود.تعدادی از این پول‌ها شماره سریال داشت و تعدادی هم بدون شماره سریال منتشر شد.

دوره حبیب‌ا... کلکانی

در پشت و روی این اسکناس‌ها سه نوع مهر دیده شده است. پول‌هایی که روی آنها نشان حبیب‌ا... کلکانی دیده شده یک نوع ۵ افغانی، ۱۰ افغانی، ۵۰ افغانی و ۳ نوع یک روپیه کابلی دوران امانی است.اما در ماه‌های پایانی دوره کلکانی اسکناس‌هایی چاپ و منتشر شد که در جایگاه نشان حکومتی آن نوشته بود «خادم دین رسول‌ا...».

دوران ظاهر شاه و تاسیس بانک ملی

همزمان با تاسیس بانک ملی افغانستان اولین پول‌های دوران ظاهر شاه منتشر شد. این پول‌ها در واحدهای ۲، ۵، ۱۰، ۲۰، ۵۰ و ۱۰۰ افغانی منتشر شد و عنوان آن از دولت علیه به «دولت شاهی افغانستان» تغییر یافت.در سال ۱۳۱۸ چاپ پول افغانی وارد مرحله دیگری شد. در این سال به پیشنهاد عبدالمجید زابلی «دافغانستان بانک» تاسیس شد و سرمایه دولت از بانک ملی به این بانک انتقال یافت.

در ۲۶ دلو سال ۱۳۱۸ این بانک برای اولین بار اسکناس‌هایی در واحد ۲، ۵، ۱۰، ۲۰، ۵۰، ۱۰۰، ۵۰۰ و ۱۰۰۰ افغانی را به چاپ رساند.

حذف زبان فارسی

در پول‌های جدید دوره ظاهر شاه به جای عبارت «دولت شاهی افغانستان» نیز عبارت «دافغانستان بانک» اضافه شد.

تا پیش از آن تاریخ بزرگ‌ترین اسکناس افغانستان ۱۰۰ افغانی بود اما از این پس اسکناس‌های ۵۰۰ و ۱۰۰۰ افغانی نیز اضافه شد.در سال ۱۳۲۷ خورشیدی دومین سری از پول‌های دوران ظاهر شاه با تغییراتی که باز هم در آن صورت گرفت به چاپ رسید.در سال ۱۳۴۰ سری سوم و در سال ۱۳۴۶ سری چهارم اسکناس‌های ظاهر شاهی به چاپ رسید.

داوود خان

در آغاز دوره جمهوری (سال ۱۳۵۲) یک سری اسکناس ۱۰، ۲۰، ۵۰، ۱۰۰، ۵۰۰ و ۱۰۰۰ افغانی با طرح یگانه اما رنگ‌های گوناگون چاپ شد.

دوره کمونیستی و حذف چهره‌ها

در دوره‌های پیشین با تغییر هر حکومت تصویر حاکم یا پادشاه وقت به پول‌ها اضافه می‌شد اما مهم‌ترین تغییر پول‌ها در دوره کمونیستی حذف چهره شخص اول کشور بود.

عکس‌ها و طرح‌هایی با مفاهیم کارگری از جمله صنعت و زراعت به پول‌های دوره کمونیستی اضافه شد.این روش در دوره‌های بعد نیز ادامه یافت و تا هنوز نشان رسمی بانک مرکزی افغانستان بر بالای اسکناس‌ها خودنمایی می‌کند.کوچک شدن اندازه اسکناس‌ها از دیگر تغییرات پولی در دوره کمونیستی بود.

دوره مجاهدین

کاهش ارزش پول و چاپ پول‌های بدون پشتوانه باعث افزایش حجم پول در بازار شد و در نتیجه اسکناس‌های ۵۰۰۰ و ۱۰۰۰۰ افغانی هم برای نخستین بار به جمع اسکناس‌های افغانی پیوست.در دوره مجاهدین همچنان که بخش‌‌های مختلف افغانستان توسط گروه‌های مختلف اداره می‌شد پول واحد نیز جای خود را به دو نوع پول با ارزش متفاوت داد.افزون بر پول‌هایی که توسط حکومت برهان‌الدین ربانی در کابل منتشر می‌شد گروه شبه نظامی ژنرال عبدالرشید دوستم نیز که در شمال افغانستان تسلط داشت، پول‌هایی با همان طرح و رنگ منتشر و وارد بازار می‌کرد که در بازار به پول «دوستمی» معرف بود و ارزش کمتری در برابر پول‌های کابل داشت.مردم و بازاریان، این پول‌ها را، از تغییرات جزئیی و سهوی که در رنگ آنها به وجود آمده بود و شماره مسلسل مندرج بر روی پول‌ها می‌شناختند.در دوره مجاهدان و با کم‌ارزش شدن پول افغانی، سکه نیز از دور خارج شد.

دوره حامد کرزای

در سال نخست دوره حکومت بعد از طالبان نیز که در میان برخی مردم به دوره کرزی معروف است، همان پول‌های دوره مجاهدان رواج داشت.مهم‌ترین گامی که در دوره جدید، در جهت ثبات پولی و کاستن از تورم برداشته شد، جمع‌آوری پول‌های سابق و چاپ پول‌های جدید، با ارزشی معادل هزار برابر پول‌های قبلی بود.در این دوره، هر افغانی جدید، با هزار افغانی سابق معاوضه شد و این امر، نقش زیادی در کنترل تورم پولی و افزایش ارزش پول افغانی در برابر ارزهای خارجی داشت.چاپ پول به ارزش یک، دو و پنج افغانی نیز که از زمان مجاهدان از دور خارج شده بود، بار دیگر رایج شد، اسکناس‌های پنج‌هزار و ده‌هزار افغانی، از دور خارج شد.پول‌های «دوره حامد کرزی» نیز همانند دوره‌های قبل، با تغییراتی در طرح، رنگ و اندازه همراه بود.به اسکناس‌های این دوره، برای اولین بار، نوارهای براق و گراف‌های «هولوگرام»، به منظور جلوگیری از جعل پول اضافه شد.

تغییر پول پایان می یابد؟

چنین روشی، دو دهه پیش از دوره حامد کرزی، در حکومت‌های کمونیستی و مجاهدان نیز به کار رفته بود، اما باز هم با تغییر حکومت، پول‌ها نیز تغییر کرد.اکنون باید دید که آیا پول‌های جدید، خواهد توانست به سردرگمی نظام چاپ و نشر اسکناس در افغانستان پایان دهد یا خیر.