این جنگ نحس
جنگ اوکراین چه اثری بر زنجیره‌های جهانی تولید گذاشت؟
در یمن، سال‌ها جنگ داخلی و بمباران به رهبری عربستان سعودی، بدترین بحران انسانی جهان را ایجاد کرده است. بیش از ۲۱ میلیون نفر در کشور، از جمله ۱۱ میلیون کودک، به کمک‌های بشردوستانه فوری نیاز دارند. تقریباً ۲/ ۱۶ میلیون نفر از جمعیت این کشور برای به دست آوردن حتی کمترین مقدار غذای مورد نیاز برای زنده ماندن، تلاش می‌کنند. بحران‌های بهداشت عمومی از همه‌گیری کووید۱۹ تا شیوع وبا، سیستم بهداشتی این کشور را تحت تاثیر قرار داده است. جنگ داخلی جاری در اتیوپی شرایطی شبیه قحطی برای ۴۰۰ هزار نفر ایجاد کرده، تامین ۸۰ درصد داروهای ضروری را مختل کرده و بیش از دو میلیون نفر را از خانه های خود بیرون رانده است. ۱۰ سال جنگ در سوریه بیش از ۳۵۰ هزار کشته و ۶/ ۶ میلیون آواره برجای گذاشته و برای میلیون‌ها کودک، آموزش رسمی را غیرممکن یا تجربه‌ای تلخ و استرس‌زا کرده است. صدها مدرسه بمباران شده‌اند و بسیاری از مدارس دیگر فاقد سرویس بهداشتی، سیستم گرمایشی و تهویه مناسب و برق هستند، البته کم بودن تعداد معلمان را نیز باید به این مشکلات اضافه کرد. این یعنی کاهش سرمایه انسانی در کشور. نتیجه جنگ روسیه و اوکراین نیز همین خواهد بود. بخشی از عواقب شروع جنگ در اوکراین را می‌توان به وضوح دید. با سقوط بمبها بر اوکراین، بخشهای کلیدی زیرساخت‌ها -جادهها، بیمارستانها، پلها، سیستمهای آبیاری، مراکز ذخیره انرژی و ساختمانهای مسکونی- در حال نابودی هستند. پس از پایان یافتن درگیری‌ها نیز، مبالغ هنگفتی باید صرف شود تا بازسازی صورت گیرد. این یعنی در سال‌های آتی بخش بزرگی از بودجه اوکراین به ترمیم و بازسازی زیرساخت‌ها تخصیص پیدا می‌کند که ممکن است سال‌ها به طول بینجامد. از طرفی درگیری‌ها، تهدید بزرگی برای سلامت عمومی افراد به حساب می‌آیند. احتمال شیوع بیماری‌ها افزایش می‌یابد و بیماری‌های معمولی، مردههای بیشتری خواهند داشت. این جنگ تنها گریبان این کشور را نگرفته است، بلکه آثار آن به‌ویژه اثرات اقتصادی این جنگ تا فرسنگ‌ها انتقال یافته است. با بروز جنگ روسیه و اوکراین، بزرگ‌ترین شوک قیمتی به کالاها وارد شد و وضعیت قیمت کالاها بیش از پیش بدتر شد. قیمت انرژی در سال منتهی به مارس ۲۰۲۲، ۴۴۸ درصد و قیمت مواد غذایی و کود به ترتیب ۸۴ درصد و ۲۲۲ درصد افزایش یافت. کالاهای کشاورزی که اوکراین صادرکننده اصلی آن است همچون گندم و روغن آفتابگردان نیز افزایش شدیدی را تجربه کردند. بسیاری از کشورهایی که واردکننده مواد غذایی هستند، این افزایش قیمت در دو سال اخیر باعث افزایش تورم عمومی آنها شد. در این میان کشورهای صادرکننده نفتوگاز نیز به دلیل افزایش قیمت انرژی، فرصتی برای افزایش درآمد و حتی بهبود رشد اقتصادی به دست آوردند اما وضعیت برای مردم کشورهایی که واردکننده انرژی هستند، بسیار دشوارتر است و امنیت غذایی آنها در خطری جدی قرار دارد. علاوه بر مساله امنیت غذایی، چشم‌انداز رشد اقتصادی بسیاری از کشورها، به‌ویژه کشورهای حوزه خاورمیانه و شمال آفریقا، چندان تعریفی ندارد. علت عمده کاهش رشد و چشم‌انداز ناامیدکننده کشورها در سال ۲۰۲۲ و سال‌های آتی، مشکل زنجیره تامین است. اما زنجیره تامین چیست و جنگ اوکراین چه تاثیری بر آن گذاشته است؟ در این پرونده می‌خواهیم بررسی کنیم که شروع جنگ روسیه و اوکراین چه اثراتی بر روی زنجیره‌های جهانی تولید گذاشته است؟
زنجیره تامین چیست؟
در دهه‌های ۶۰ و ۷۰ میلادی سازمان‌ها برای اینکه بتوانند در رقابت با دیگر سازمان‌ها عقب نمانند، تلاش می‌کردند تا استانداردهای محصولات تولیدی خود را ارتقا دهند و محصولی با کیفیت بیشتر و هزینه کمتر تولید کنند. در آن زمان تفکر غالب این بود که طراحی قوی و تولید منسجم پیش‌نیاز دستیابی به این نتیجه و کسب سهم بیشتری از بازار است. بنابراین کسب‌وکارها همه توان خود را بر افزایش کارایی متمرکز می‌کردند. اما در دهه ۸۰ میلادی با افزایش تنوع در الگوهای مورد انتظار مشتریان، کسب‌وکارها مسیر خود را به سمت افزایش انعطاف‌پذیری در تولید و توسعه محصولات متنوع بر اساس نیازها و علایق مشتریان مختلف تغییر دادند. با گذشت یک دهه، بسیاری از کسب‌وکارها دریافتند که این موارد برای بقا و ادامه حضور در بازار کافی نیست و برای تولید باکیفیت‌تر و کم‌هزینه‌تر، نیاز است که با توزیع‌کنندگان نیز در ارتباط باشند. با این نگرش کم‌کم رویکرد زنجیره تامین مطرح شد و با توسعه فناوری اطلاعات، کاربرد آن در مباحث مدیریت زنجیره تامین گسترش یافت. اما این موضوع فقط در حد یک کسب‌وکار یا یک صنعت به‌خصوص نبود، بلکه جنبه جهانی داشت. با پیدایش فناوریهای جدید و توسعه اینترنت و افزایش ارتباطات در سطح جهانی، موضوعی با نام «مدیریت زنجیره‌های تامین جهانی» به‌عنوان یک مبحث مهم برای خیلی از کسب‌وکارها مورد توجه عموم قرار گرفت. طی یکی دو دهه اخیر، برداشته شدن موانع تجارت بین کشورها و حرکت اقتصاد کشورهای مختلف جهان به سمت جهانی شدن، دسترسی افراد به بازارهای جهانی بیشتر از قبل شد. جهانی شدن باعث افزایش تقاضا برای کالاهای خارجی و شکلگیری رقابت بین بنگاه‌های داخلی و خارجی برای تولید باکیفیت‌تر و ارتقای استانداردهای محصولات تولیدی و همچنین به دست آوردن نیروی‌کار ارزان‌تر و ماهرتر شد که باعث کاهش هزینه‌های تولید و ارزان‌تر شدن کالاها برای مصرف‌کنندگان شد؛ از طرفی، توسعه تکنولوژی موجب سرعت گرفتن جهانی‌سازی و رشد روزافزون زنجیره‌های تامین جهانی شد. اما تعریف دقیق زنجیره تامین چیست؟ زنجیره تامین (supply chain)، شبکه‌ای از فرآیندها با هدف تامین کالاها و خدمات است. این زنجیره دربرگیرنده تامین‌کنندگان، تولیدکنندگان، توزیع‌کنندگان و فروشندگان است که به شکل منسجم در راستای افزایش سطح رضایتمندی مشتریان همکاری می‌کنند. مدیریت زنجیره تامین چیست؟ ایجاد هماهنگی در تولید، موجودی، مکان‌یابی و حملونقل میان شرکت‌کنندگان در یک زنجیره تامین با هدف دستیابی به بهترین ترکیب پاسخگویی و کارایی برای موفقیت در بازار است. در تجارت، مدیریت زنجیره تامین (Supply Chain Management)، مدیریت جریان کالاها و خدمات، بین مشاغل و مکان‌هاست، و شامل جابه‌جایی و ذخیره‌سازی مواد خام، موجودی در جریان کار و کالاهای نهایی و همچنین انجام سفارش پایان به پایان، از مبدأ تا نقطه مصرف است. همان‌طور که گفته شد این مقوله در سطح جهانی هم انجام می‌شود که کمک شایانی به جذب سرمایه‌گذاری خارجی، دستیابی به تکنولوژی‌های روز دنیا و همچنین بهبود شاخص‌های مهم اقتصادی (همچون اشتغال، بهبود مهارت‌های نیروی انسانی، تنوع محصولات صادراتی) می‌کند.
مشکلات زنجیره تامین
در دهه ۱۹۹۰، شرکت‌ها استراتژی‌هایی مانند برون‌سپاری و تولید ناب را برای کاهش هزینه‌ها، حفظ موقعیت در بازار یا کسب مزیت رقابتی دنبال می‌کردند. اما تجربه‌های مختلف مانند بحران مالی سال ۲۰۰۸ و افزایش قابل‌توجه قیمت نفت در این سال و سرازیر شدن انواع بلایای طبیعی، همچون اپیدمی بیماری‌های مختلف در دهه گذشته، سیل و زلزله در اقصی نقاط جهان، مدیران صنایع را به این فکر واداشت که این استراتژی‌های اتخاذ‌شده در دهه ۱۹۹۰، در زمان بروز بحران مشکلات عدیده‌ای برای تولیدات آنها به وجود می‌آورد که توانایی آنها را برای عکس‌العمل نشان دادن به این بحران‌ها سخت می‌کند. این امر باعث شد بسیاری از شرکت‌ها تولیدات محلی خود را افزایش دهند تا در معرض خطرات جهانی قرار نگیرند و بتوانند سریع‌تر به تغییرات در تقاضای محلی پاسخ دهند. با وجود این به دلیل وجود زنجیره جهانی در تولید و توزیع کالاها، بروز مشکلات بدون شک بر سطح قیمت‌ها و میزان تولیدات تاثیر بسزایی می‌گذارد. اتفاقات سال‌های اخیر هم نشان از این موضوع دارند. یکی از مهم‌ترین آنها همه‌گیری ویروس کرونا بود که در سه ماه دوم سال ۲۰۲۰ باعث کاهش شدید تقاضای خانوار شد زیرا قرنطینه و محدودیتهای کرونایی، افراد جامعه را مجبور به ماندن در خانه کرده بود. اما با سیاست‌های حمایتی دولت‌ها از خانوار در سال گذشته، مصرف‌کنندگان که پول نقد در دست داشتند، آماده بودند که پولهای خود را خرج کنند، ولی عرضهای متناسب با این افزایش تقاضا وجود نداشت و کارخانهها نمی‌توانستند این میزان از تقاضا را در کوتاه‌مدت برآورده کنند. نتیجه چه بود؟ افزایش قیمت‌ها در کشورهای مختلف. مشکل زنجیره تامین در کنار سیاست‌های پولی بانکهای مرکزی که در جهت حمایت از تولیدکنندگان و جلوگیری از رکود و ورشکستگی اقتصاد اتخاذ شده بود، باعث افزایش تورم در بیشتر کشورها، به‌ویژه در آمریکا شد. امید بزرگ دولت‌ها این بود که اختلالات مربوط به زنجیره‌های تامین جهانی تا پایان سه ماه اول سال ۲۰۲۲ به پایان برسد و در بدترین حالت تا نیمه اول این سال، مشکلات آن حل شود. اما اکنون، این امر دور از انتظار به نظر می‌رسد. شروع جنگ روسیه و اوکراین مانند نمکی بود که روی زخم اقتصاد جهانی ریخته شد.
جنگ اوکراین و زنجیره تامین
به دلیل شروع جنگ اوکراین و روسیه، قیمت نفتوگاز با افزایش شدیدی مواجه شدند که هزینه‌های حملونقل را تحت تاثیر قرار دادند. در ماه می امسال، قیمت انرژی در آمریکا ۶/ ۳۴ درصد نسبت به سال قبل افزایش یافت که بیشترین افزایش از سال ۲۰۰۵ بود. قیمت بنزین نیز به بالاترین حد خود در این کشور رسیده است و برای اولین‌بار قیمت آن به گالنی پنج دلار رسید. این معضل محدود به آمریکا نیست، بلکه به دیگر کشورهای جهان نیز سرایت کرده است. در همین راستا صندوق بین‌المللی پول با اشاره به حمله روسیه به اوکراین بیان کرده که تورم برای بسیاری از کشورها یک پیامد جدی و غیرقابل اجتناب است. کریستالینا جورجیوا، مدیرعامل صندوق بین‌المللی پول در این‌باره می‌گوید که حمله روسیه به اوکراین یک بحران در کنار بحران‌های دیگر است که هزینه‌های انسانی و شکست بزرگی برای اقتصاد جهانی به همراه دارد. او جنگ در اوکراین را یک بحران انسانی پرهزینه توصیف می‌کند که نیازمند حل مسالمت‌آمیز است. جورجیوا همچنین درباره عواقب جنگ و آسیب‌های اقتصادی ناشی از این درگیری توضیح می‌دهد که این جنگ به کاهش قابل‌توجه رشد جهانی در سال ۲۰۲۲ منجر خواهد شد. جنگ بین این دو کشور جدا از کاهش چند‌درصدی چشم‌انداز رشد اقتصادی، باعث افزایش قیمت کامودیتی‌ها و گسترده کردن فشار تورمی و افزایش آن در جهان شده است. در نتیجه، این جنگ یک واگرایی قابل‌توجه بین بهبود اقتصادی در کشورهای با اقتصادهای پیشرفته و کشورهای در حال توسعه به وجود خواهد آورد که باعث افزایش نابرابری در سطح جهانی می‌شود.
آنچه کمتر از خود جنگ به آن توجه می‌شود اما به همان اندازه مهم است، محدودیت‌ها و تحریم‌هایی است که از زیرساخت‌های حملونقل روسیه و استفاده از آن گذاشته شده است. در واقع، بسیاری از شرکت‌ها روی ساخت قطعات و کالاهای نهایی در چین و استفاده از راه آهن روسیه برای انتقال این محصولات به شرق و غرب اروپا حساب باز کرده بودند؛ اما به دلیل تحریم‌های گسترده بین‌المللی علیه روسیه، این کالاها که در گذشته با طی کردن یک مسیر ریلی بیش از شش هزار‌مایلی از چین و از طریق روسیه به اروپای غربی می‌رسیدند، اکنون مجبورند مسیرهای جدیدی را از طریق بنادر و دریا بیابند که این امر بر هزینه‌های حملونقل آنها می‌افزاید و بر مشکلات موجود در زنجیره تامین جهانی دامن می‌زند. البته، امکان حمل برخی از این اقلام از طریق راه‌های هوایی وجود دارد، اما این روش هم به‌طور قابل‌توجهی پرهزینه است؛ به‌ویژه اکنون که پروازهای خطوط هوایی باید روسیه را دور بزنند. در همین راستا، روزنامه رسمی Securities Times در گزارش خود بیان کرد که از ماه مارس ۲۰۲۲، حجم صادرات کالا با قطارهایی که از بندر دالیان در شمال شرقی چین به سمت اروپا حرکت می‌کنند، به‌شدت کاهش یافته در حالی‌که در دو ماه اول سال این مقدار به‌طور متوسط بیش از ۷۰ درصد رشد داشت.
جدا از مساله افزایش هزینه‌های حملونقل که از عواقب ناگزیر این جنگ به حساب می‌آمد، اختلال در سیستم غذایی جهانی نیز از مهم‌ترین مشکلات پس از شروع این جنگ بود. روسیه بزرگ‌ترین صادرکننده گندم در جهان است و روسیه و بلاروس جزو مهم‌ترین تامین‌کنندگان کود در جهان هستند. اوکراین نیز از جمله صادرکنندگان کلیدی مواد غذایی مانند گندم و روغن آفتابگردان است. بسیاری از کشورهای در حال توسعه به‌شدت به تامین مواد غذایی از روسیه و اوکراین وابسته هستند. از این‌رو می‌توان به راحتی به این موضوع پی برد که جنگ بین روسیه و اوکراین چقدر بر عرضه کامودیتی‌ها تاثیر منفی گذاشته است. پس از مهار کرونا، قیمت نفت خام و گاز طبیعی شروع به افزایش کردند. این افزایش قیمت در انرژی، هزینه‌های کود، حملونقل و سایر نهاده‌ها تولیدی را افزایش داد. با تهاجم روسیه به اوکراین صادرات محصولات کشاورزی دریای سیاه نیز مختل شد که باعث تشدید هزینه‌های بالای انرژی و کود و بالا رفتن قیمت‌های مواد غذایی شد. علاوه بر این، سیاست‌های تجاری در پاسخ به نوسانات بازار ناشی از جنگ، به‌ویژه محدودیت های صادراتی، قیمت مواد غذایی را بیش از پیش افزایش خواهد داد.
قیمت انرژی و فلزات نیز که به‌طور قطع بر هزینه تولید محصولات کشورها موثر است، تحت تاثیر این جنگ بود. اتحادیه اروپا سهم قابل‌توجهی از انرژی خود را از روسیه وارد می‌کرد که شامل گاز طبیعی (۳۵ درصد)، نفت خام (۲۰ درصد) و زغال سنگ (۴۰ درصد) می‌شود. اوکراین حدود ۵۰ درصد گاز نئون جهان را تامین می‌کند که برای تولید تراشه‌های نیمه‌هادی استفاده می‌شود. روسیه و اوکراین ۵/ ۷ درصد از صادرات جهانی آهن و فولاد را به خود اختصاص داده‌اند. آهن و فولاد در عملکرد اقتصادی جوامع مدرن نقش اساسی دارند. آنها در طیف گسترده‌ای از صنایع، از زیرساخت‌ها، ساختمان‌ها، ماشین‌آلات و دفاع گرفته تا حملونقل، لوازم خانگی و بسیاری دیگر از اقلام خانگی و تولیدی استفاده می‌شوند. از این‌رو، اختلال در تولید آهن و فولاد در روسیه و اوکراین، فعالیت اقتصادی جهانی را تضعیف کرده است. دولت‌ها و شرکت‌‌های بزرگ اکنون برای حفاظت خود در برابر پیامدهای ناشی از این جنگ در حال تلاش برای پیدا کردن جایگزینی برای این محصولات هستند، اما این موضوع امری زمان‌بر و نیازمند سرمایه‌گذاری‌های بلندمدت است. در نتیجه انتظار می‌رود که مشکلات مربوط به زنجیره تامین جهانی تا مدت‌ها کشورهای مختلف، به‌ویژه کشورهای در حال توسعه را که واردکننده انرژی هستند، تحت فشار بگذارد.
