محسن ایلچی

بار دیگر ۲۹ اسفند؛ سالروز ملی شدن صنعت نفت فرا رسید. در میان ۲۵ روز تعطیل در سال، که غالبا بنگاه‌های فعال بخش خصوصی نسبت به آن انتقاد دارند، تنها یک روز به بهانه یا به پاسداشت اقتصاد کشور تعطیل شده است و آن هم ۲۹ اسفند ماه است. ۲۹اسفند؛ روزی است که دو رهبر ملی و مذهبی یعنی دکتر «محمد مصدق» و «آیت الله ابوالقاسم کاشانی» به همراهی ملت تلاش کرده‌اند که صنعت نفت را از دست بریتانیا (شرکت نفت ایران و انگلیس) خارج کرده‌ و آن را به دست نیروهای متخصص داخلی بسپارند.حرکت برای ملی شدن صنعت و کاهش سلطه انگلیس در سال ۱۳۲۹(سه سال قبل از کودتای ۱۳۳۲)، متاثر از پارادایم ملی‌گرایی و اتکا به توان داخلی بود. پارادایمی که از آن روز تا به امروز، یعنی در پنجاه و نهمین سالگرد «نهضت»، تمام سیاست‌گذاران در اکثر دولت‌ها، متاثر از آن بوده‌اند. طی این سال‌ها، نفت به عنوان نقطه ثقل «رابطه دولت با ملت» و «دولت و ملت با دنیای خارج» بوده است. نفت در تمام این سال‌ها، پارامتری مهم در تعیین سطح امنیت ملی و گذران اقتصادی کشور بوده است. حدود شش دهه از اولین تلاش ملی برای یک استقلال اقتصادی می‌گذرد. حال باید دید که دو مولفه مهمی که در شکل‌گیری نهضت ملی شدن صنعت نفت، یعنی «رابطه ایران با انگلیس» و «رابطه کشور با نفت» سهم مهمی داشته است، در چه وضعیتی قرار دارند. نخست؛ «رابطه ایران و انگلیس»: در آستانه سالروز «نهضت»، رییس مجلس شورای اسلامی، موضوع کاهش سطح روابط دیپلماتیک با انگلیس را در کمیسیون امنیت ملی منطقی می‌داند.از سویی سخنگوی دستگاه‌ دیپلماسی از منظر امنیت ملی، تعدیل مناسبات با این کشور در برخی از زمینه‌ها را در دستور کار عنوان می کند. افزون بر این، در حوزه صنعت، شرکت‌های انگلیسی نیز نظیر «بریتیش پترولیوم» و شرکت انگیسی-هلندی «شل» حضور جدی در صنعت نفت ندارند. این در شرایطی است که صنعت نفت کشور با وجود تحمل دو شوک بزرگ، یعنی خروج شرکت‌ها و متخصصان خارجی از صنعت نفت بعد از انقلاب اسلامی و هشت سال جنگ عراق علیه ایران و تضعیف زیر ساخت‌های صنعت، همچنین سه دهه تحریم، توانسته در حوزه اکتشاف ذخایر نفت و گاز و بهره‌برداری و تولید، به دستاوردهای مهمی نایل آید. البته چالش‌های جدی نظیر ایجاد تنوع در تولید محصولات و مشتقات نفتی، افزایش ارزش افزوده فرآورده‌های نفتی و توسعه بخش پایین دستی صنعت و در مجموع خام فروشی همچنان به قوت خود باقی است.دوم؛ «رابطه نفت با اقتصاد»: اگرچه خلع ید انگلیس از صنعت نفت و ایجاد شفافیت مالی در درآمدهای نفتی اولین هدف «نهضت» بود، اما به نظر می‌رسد که اگر اهداف «نهضت» از آن روز تا به امروز پیگیری می‌شد، کشور تا این اندازه ارتباط حیاتی، همگن و ناگسستنی با نفت نداشت. امروز بعد از شش دهه، تجربه نشان می‌دهد که از وقتی درآمدهای نفتی وارد اقتصاد ایران شد، سطح وابستگی بودجه سالانه کشور به درآمدهای نفتی افزایش یافت و وابستگی به نفت از چه روزی آغاز شد؟