تغییرات سهم بانک‌ها در عملکرد شبکه شاپرک بررسی شد
ریزش و رویش در بازار کارتهای بانکی
تراکنشهای بانکی به کمک ابزارهای پرداخت از مهم‌ترین امور روزمره انسان‌‌‌‌‌‌‌‌‌ها محسوب میشود. به کمک ابزارهای پرداخت، اعتبار از شخصی به شخص دیگر منتقل شده و عملیات انتقال اعتبار بدون دخالت فیزیکی اسکناس‌‌‌‌‌‌‌‌‌ها صورت می‌‌‌‌‌‌‌‌‌پذیرد. به همین منظور سامانه شبکه الکترونیک پرداخت کارتی (به اختصار شاپرک) پدید آمده تا با یکپارچه‌‌‌سازی ارائه‌‌‌‌‌‌‌‌‌دهندگان خدمات پرداخت کارتی، سرعت و امنیت انتقال اعتبار را افزایش دهد. از آنجا که تقریبا تمامی بانک‌ها و موسسات مالی موجود در ایران به این شبکه متصل بوده و خدمات خود را بر بستر آن ارائه می‌دهند، بررسی گزارش‌‌‌‌‌‌‌‌‌های این شبکه می‌تواند اطلاعات خوبی از عملکرد بخش‌‌‌‌‌‌‌‌‌های مختلف شبکه پرداختی کشور ارائه دهد. در ادامه عملکرد بانک‌ها در بهمن‌ماه سال‌جاری بر اساس گزارش منتشرشده از شاپرک بررسی خواهد شد.
سهم بازار پذیرندگی
از سهم بانک‌ها در تعداد و مبلغ کل تراکنشهای شبکه بانکی می‌توان عملکرد آنان را در کیفیت ارائه خدمات کارتی و بازاریابی سنجید. بر این اساس، هر بانکی که سهم بیشتری از این شاخص به دست آورده باشد نشان می‌دهد که عملکرد بهتری در این حوزه داشته است. در بررسی این شاخص سه حوزه کارت‌‌‌خوان‌‌‌‌‌‌‌‌‌های فروشگاهی، ابزار پذیرش اینترنتی و ابزار پذیرش موبایلی مورد بررسی قرار می‌‌‌‌‌‌‌‌‌گیرند. به‌‌‌طور کلی، بانک ملت با سهم 92/ 17 درصدی از تعداد تراکنشها و سهم 1/ 17 درصدی از مبلغ تراکنشها بیش از دیگر بانک‌ها پذیرنده تراکنشها بوده است. پس از این بانک هم، در حوزه کل تعداد تراکنشهای بانکی، بانک‌سپه با سهم 68/ 17 درصدی و در حوزه کل مبلغ تراکنشها بانک ملی ایران با سهم 84/ 11درصدی قرار دارد.
بر اساس آمارهای گزارش شاپرک، سه بانک سپه، ملت و ملی ایران به ترتیب بیشترین سهم را از تعداد تراکنشهای کارت‌‌‌خوان‌‌‌‌‌‌‌‌‌های سطح کشور داشته‌‌‌‌‌‌‌‌‌اند. در حوزه ابزار پذیرش اینترنتی مانند اینترنت بانک‌ها، سه بانک ملت، ملی ایران و سامان پیشتازی کرده و سهم بیشتری را در تعداد تراکنشها به خود اختصاص داده‌‌‌‌‌‌‌‌‌اند. در تراکنشهای مربوط به ابزار موبایلی که ازجمله مهم‌ترین آنها می‌توان به کدهای USSD و موبایل بانک‌ها اشاره کرد، سه بانک ملت، آینده و قرض‌‌‌‌‌‌‌‌‌الحسنه رسالت بیشترین سهم تراکنشها را داشته‌‌‌‌‌‌‌‌‌اند. در بخش سهم بانک‌ها از ارزش تراکنشهای شبکه شاپرک نیز در حوزه کارت‌‌‌خوان‌‌‌‌‌‌‌‌‌ها سه بانک ملت، ملی ایران و صادرات موفق‌‌‌‌‌‌‌‌‌تر از دیگران عمل کرده‌‌‌‌‌‌‌‌‌اند. در موضوع مبلغ ابزار پذیرش اینترنتی سه بانک ملت، صادرات و سامان پیشتاز بوده و در حوزه ابزار پذیرش موبایلی هم سه بانک ملت، آینده و قرض‌‌‌‌‌‌‌‌‌الحسنه رسالت بهتر از دیگران عمل کرده‌‌‌‌‌‌‌‌‌اند.
بررسی میزان تمرکز خدمات
با اندازهگیری شاخص هرفیندال - هیرشمن می‌توان میزان تمرکز در بازار هر حوزه را بررسی کرد. به عبارت دیگر با کمک این شاخص هم می‌توان متوجه شد که در بازار کدام حوزه رقابت بیشتری وجود دارد و کدام بانک‌ها توان انحصار بالاتر و کدام بانک‌ها توان انحصار پایین‌‌‌‌‌‌‌‌‌تری دارند. هرچه میزان عدد شاخص کمتر باشد، توان انحصار کمتر و در نتیجه بازار رقابتیتر و هرچه عدد شاخص بیشتر باشد، میزان انحصار در آن بازار بیشتر و توان انحصاری بانک نیز بالاتر است.
در تیر ماه 1402، شاخص هرفیندال - هیرشمن در بازار بانک‌های پذیرنده تراکنشها برای ابزار پذیرش موبایلی عدد 3932 به‌‌‌دست آمده است که همچنان نشاندهنده تمرکز بالا در بازار ابزار پذیرش موبایلی است؛ به این معنا که در بازار ابزار پذیرش موبایلی تعداد بسیار کمی از بانک‌ها سهم قابل‌توجهی از پذیرش تراکنشهای بازار را در اختیار گرفتهاند. برای این شاخص در بازار ابزار پذیرش اینترنتی 2027 حاصل شده است که این عدد نشان می‌دهد تمرکز در این بازار نیز در حال رشد بوده و به مرحله تمرکز شدید نزدیک میشود. بنابراین سایر بانک‌های پذیرنده در بازار این ابزار نسبت به بازار ابزار پذیرش موبایلی سهم بالاتر و قابل‌توجهی از بازار را در اختیار دارند. مقدار این شاخص در بازار ابزار پذیرش کارت‌خوان فروشگاهی 971 حاصل شده است که این رقم نشان از وجود شرایط رقابتیتر نسبت به دیگر بازارهای ابزار بین بانک‌های پذیرنده است.
در حوزه کارت‌‌‌خوان‌‌‌‌‌‌‌‌‌های فروشگاهی، بانک‌سپه توان انحصاری بالاتری با عدد شاخص 360 نسبت به دیگر بانک‌ها دارد. پس از این بانک نیز بانک‌های ملت و ملی ایران با عدد شاخص 236 و 154 به ترتیب در جایگاه‌‌‌‌‌‌‌‌‌های دوم و سوم قرار دارند. در حوزه ابزار پذیرش اینترنتی، در جایگاه اول بانک ملت با عدد شاخص 1702 و پس از آن بانک ملی با عدد شاخص 131 قرار دارد. اما جایگاه سوم مربوط به بانک سامان است که البته با اختلاف خیلی بالایی از دو بانک دیگر در این جدول قرار گرفته است. این بانک عدد شاخص 56 واحد را به ثبت رسانده است. این موضوع نشان می‌دهد دو بانک ملی و ملت نسبت به دیگران توان ایجاد انحصار بیشتری دارند.
در حوزه ابزار پذیرش موبایلی هم بانک ملت با عدد 3510 با اختلاف بالایی از دیگر بانک‌ها، بیشترین میزان تمرکز را نسبت به دیگران در اختیار دارد. پس از آن نیز بانک آینده و بانک قرض‌‌‌‌‌‌‌‌‌الحسنه رسالت هرکدام با عدد شاخص 215 و 156 به ترتیب در جایگاه‌‌‌‌‌‌‌‌‌های بعدی قرار دارند. بررسی گزارش تیر و مرداد 1402 نیز نشان می‌دهد که شاخص هرفیندال - هیرشمن در حوزه کارت‌‌‌خوان‌‌‌‌‌‌‌‌‌های فروشگاهی بدون تغییر بوده است. حوزه ابزار پذیرش موبایلی هم با رشد یک‌واحدی بوده و حوزه ابزار پذیرش اینترنتی رشد 177 واحدی داشته است. تغییرات ماه‌‌‌های اخیر در این گزارش نشان می‌دهد که میزان تمرکز در بازار ابزار پذیرش اینترنتی در حال افزایش بوده و خدمات در حال تمرکز حول محور چند بانک است.
تعداد کارتهای فعال در سامانه شاپرک
در سامانه شاپرک، به‌‌‌طور کلی سه دسته کارت بانکی وجود دارد. در دسته اول کارت برداشت، در دسته دوم کارت اعتباری و در دسته سوم کارت پیشپرداخته مانند بنکارت و کارتهای هدیه قرار دارد. در مرداد سال‌جاری به‌‌‌طور کلی حدود 1/ 143 میلیون کارت بانکی فعال وجود داشته که نسبت به خردادماه 59/ 0 درصد کاهش داشته است. از این تعداد تقریبا 143میلیون کارت فعال، 136 میلیون کارت برداشت، 2/ 1میلیون کارت اعتباری و تقریبا 4/ 5 میلیون کارتهای پیشپرداخته بوده‌‌‌‌‌‌‌‌‌اند. با توجه به آمار تیرماه سال‌جاری، تعداد کارتهای برداشت تغییرات خاصی نداشته ولی تعداد کارتهای پیشپرداخته حدود 24/ 21 درصد کاهش و تعداد کارتهای اعتباری هم 76 درصد رشد داشته است.
سهم بانک‌ها از تعداد هر یک از انواع کارتهای بانکی
با توجه به آمار گزارش اقتصادی شاپرک، بیشترین میزان کارتهای تراکنش‌‌‌دار مربوط به بانک ملی ایران با سهم 79/ 20 درصدی بوده است. پس از این بانک، بانک سپه با سهم 39/ 11درصدی و بانک ملت با سهم 92/ 10درصدی قرار دارند. باتوجه به این آمار، بیشترین میزان کارتهای برداشت تراکنش‌‌‌دار مربوط به بانک ملی ایران با سهم حدود 21درصدی بوده است. پس از آن نیز بانک سپه با سهم 5/ 11 درصدی و بانک ملت با سهم حدود 5/ 10درصد قرار دارند. در بخش کارتهای فعال اعتباری، بانک ملی ایران با سهم 32 درصدی رتبه نخست را به خود اختصاص داده است. در حالی که تا ماه‌‌‌های گذشته بانک ملی بیشترین سهم تعداد کارتهای اعتباری فعال را داشته، اما سهم این بانک در مرداد به‌شدت کاهش داشته است. از طرفی افزایش سهم بانک ملت به 20درصد و بانک صادرات به 5/ 8درصد بیانگر افزایش تمرکز سیاست‌‌‌های این بانک‌ها روی کارتهای اعتباری است.
در بحث عرضه کارتهای پیشپرداخته نیز بانک ملی با صدور 23/ 14درصد از این کارت‌‌‌‌‌‌‌‌‌ها، در جایگاه اول قرار دارد. پس از بانک ملی نیز بانک‌های ملت و پارسیان هرکدام با سهم 08/ 11 و 36/ 10 درصدی در جایگاه‌‌‌‌‌‌‌‌‌های بعدی قرار دارند. با توجه به آمارهای بالا بیشترین سهم از تعداد کارتهای بانکی تراکنش‌‌‌دار در هر سه نوع کارت برداشت، کارت اعتباری و کارت هدیه و بنکارت به ترتیب متعلق به بانک ملی ایران بوده است.
انحصار در بازار صدور کارت
در این بخش از گزارش، باز هم به کمک شاخص هرفیندال - هیرشمن تلاش شده است تا میزان انحصار در بازار صدور کارت سنجیده شود. براساس داده‌‌‌‌‌‌‌‌‌های این گزارش، بانک ملی ایران با عدد 1024 همچنان قدرت بالایی در ایجاد انحصار در بازار صدور کارتهای اعتباری دارد اما به نسبت ماه‌‌‌های گذشته به شدت از توان آن کاسته شده است. کل عدد شاخص برای اندازهگیری میزان انحصار در صدور این نوع کارت، 1615 است که نشان از افزایش رقابت در بازار صدور این کارت دارد. در بازار صدور کارتهای برداشت، باز هم بانک ملی ایران با عدد 439 در جایگاه صدر قدرت انحصار قرار دارد. پس از آن هم بانک‌های سپه و ملت با عدد شاخص 132 و 118 قرار دارند. عدد کل شاخص برای این بازار نیز 1003 است که نشاندهنده وجود رقابت ملایم در بازار صدور این دسته از کارتهای بانکی است.
در بازار صدور کارتهای هدیه و بنکارت، دوباره بانک ملی ایران با عدد 203 در جایگاه اول قرار دارد. پس از آن هم بانک پارسیان با عدد 123 و بانک ملت با عدد 107، در جایگاه‌‌‌‌‌‌‌‌‌های دوم و سوم قرار گرفتهاند. به این ترتیب این بازار با عدد شاخص 789، رقابتی‌‌‌ترین بازار میان بازارهای صدور کارت است. با مقایسه آمارهای تیر و مردادماه سال‌جاری، مشخص میشود که عدد شاخص هرفیندال - هیرشمن در بازار کارتهای اعتباری حدود 4178 واحد کاهش داشته است. این درحالی است که عدد این شاخص برای کارتهای برداشت هم یک واحد و کارتهای پیشپرداخته 7 واحد افت داشته است.
عملکرد بانک‌ها در صدور و پذیرش تراکنشها
بر اساس آمار این گزارش، بانک ملی ایران بیشترین تعداد صدور و پذیرش تراکنشهای بانکی با مجموع 3/ 1 میلیارد تراکنش را داشته و برتر از دیگر بانک‌ها عمل کرده است. پس از این بانک، بانک سپه با 18/ 1 میلیارد و بانک ملت با حدود 17/ 1 میلیارد تراکنش در جایگاه‌‌‌‌‌‌‌‌‌های بعدی قرار گرفتهاند. سه بانک توسعه صادرات ایران، ایران - ونزوئلا و موسسه اعتباری توسعه هم کمترین سهم را در کل تراکنشهای بانکی داشته‌‌‌‌‌‌‌‌‌اند. در بخش بررسی مبلغ تراکنشهای بانکی اما بانک ملت جایگاه نخست را به خود اختصاص داده است. بانک ملت با مجموع ارزش 95/ 2 میلیارد میلیارد ریال در جایگاه نخست قرار گرفته است. پس از آن بانک ملی ایران با 81/ 2میلیارد میلیارد ریال در جایگاه دوم و بانک سپه با 1/ 2 میلیارد میلیارد ریال در جایگاه سوم قرار گرفته است.
یکی دیگر از شاخص‌‌‌‌‌‌‌‌‌های مورد اهمیت در بانک‌ها، محاسبه تفاضل ارزش ریالی صادرکنندگی آنها از مبلغ پذیرندگی آنهاست. این شاخص نشان می‌دهد که جریان مبلغی تراکنشهای هر بانک در کدام جهت بوده و به دنبال آن می‌توان تعیین کرد که آیا نقش بانک به عنوان بانک پذیرنده برای وی مقرون به صرفه بوده یا نبوده است. عدد مثبت در این شاخص نشاندهنده عملکرد خوب بانک است، چراکه بیش از آنکه سپرده از آن خارج شده باشد، منابع مالی جذب کرده است. در بررسی این شاخص، بانک ملت با 293هزار میلیارد ریال جذب منابع، در صدر قرار دارد. پس از آن نیز بانک سامان با 218 هزار میلیارد در جایگاه دوم قرار گرفته است. ضعیف‌‌‌‌‌‌‌‌‌ترین عملکرد در این بخش نیز مربوط به بانک ملی ایران بوده که کسری 563 هزار میلیارد ریالی را تجربه کرده است.
