مرکز پژوهش‌های مجلس بررسی کرد
اعتبار مالیاتی جایگزین معافیت
اعتبار مالیاتی برای اشخاص حقیقی در ایران وجود ندارد و از سوی دیگر شاهد فهرست طولانی از معافیت‌های مالیاتی هستیم که بسیاری از آنها منطق اقتصادی قابل‌توجهی ندارند و تنها باعث کاهش کارآیی اقتصادی، نقض عدالت مالیاتی، و کاهش درآمدهای دولت شده است. می‌توان گفت با توجه به ناکارآمدی معافیت‌های مالیاتی در ایران و مزایای اعتبار مالیاتی و همچنین وجود یارانه نقدی در ایران، لازم است برخی از معافیت‌های مالیاتی حذف، برخی کاهش و سازوکار برخی از آنها تغییر کند. البته کارشناسان اقتصادی معتقدند اعطای چنین اعتباری با پیچیدگی‌ها و دشواری‌های زیادی همراه است. همچنین ممکن است بار مالی بیشتری نسبت به معافیت و بخشودگی برای دولت داشته باشد؛ خصوص اگر این مساله فرصتی برای لابی‌گری سودجو ایجاد کند. مرکز پژوهش‌های مجلس در گزارش «اعتبارها در نظام مالیات بر مجموع درآمد» ابعاد مختلف این موضوع را مورد بررسی قرار داده است.
ابزاری برای اعطای تخفیف
بر اساس تعاریف گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس، اعتبار مالیاتی یکی از روش‌های اعطای تخفیف و حمایت دولتی به شهروندان و اقشار خاص است. اعتبار مالیاتی به طور مستقیم از مقدار بدهی مالیاتی می‌کاهد. اعتبار مالیاتی می‌تواند به سه صورت قابل‌استرداد، غیرقابل‌استرداد و تا حدودی قابل‌استرداد باشد. قابلیت استرداد به این معناست که در صورتی که مقدار اعتبار از بدهی مالیاتی بیشتر باشد، باقی‌مانده اعتبار به صورت نقدی به مؤدی پرداخت شود. از جمله اموری که دولت‌ها برای آنها اعتبار مالیاتی اختصاص می‌دهند می‌توان به اعتبار پایه، اعتبار اقشار کم‌درآمد و آسیب‌دیده، اعتبار کار بر کارگران کم‌درآمد، اعتبار برای همسر و فرزندان، اعتبار یارانه آموزش و درمان و اعتبار جهت تشویق به اهداف موردنظر سیاستگذار اشاره کرد. اعتبار مالیاتی قابل‌استرداد از جهاتی مانند قابل‌برنامه‌ریزی بودن، کمک بیشتر به تحقق عدالت و برابری نسبت به معافیت اصل درآمد مزیت دارد. اینکه یک کشور چه میزان از سازوکار اعتبار مالیاتی استفاده کند علاوه بر استدلال‌های علمی به زمینه‌های فرهنگی، اقتصادی، سیاسی و اجرایی آن کشور ارتباط دارد.
ابزار اعتباردهی مالیاتی در کشورهای مختلف
این گزارش بیان می‌کند برخی از کشورهای جهان دارای اعتبار متعدد مالیاتی با ضوابط خاص هستند. سوئد، پرتغال و ایالات متحده آمریکا از جمله کشورهایی هستند که بیشترین تعداد اعتبار مالیاتی را در میان کشورهای دنیا دارند. برای مثال ایالات متحده کشوری با درآمد سرانه ۶۹هزار و ۲۸۷دلار در سال ۲۰۲۱ بوده است. در ایالات متحده آمریکا نظام مالیاتی فراگیر اجرا می‌شود. نظام فراگیر یکی از نظام‌های مالیات بر درآمد اشخاص حقیقی است که در آن نرخ تصاعدی مالیات بر مجموع درآمد برقرار بوده و تفاوتی میان درآمدهای کار و سرمایه وجود ندارد. یکی از خصوصیات نظام فراگیر تعدد معافیت‌ها، هزینه‌های قابل‌قبول و اعتبارها در آن است. برای مثال در این کشور اعتبارهایی برای نگه‌داری فرزندان یا افراد تحت سرپرستی، آموزش عالی و آموزش در طول زندگی، انرژی، سالمندی و از‌کار‌افتادگی، کارگران کم‌درآمد، کسانی که اولین بار صاحب مسکن می‌شوند، کسانی که سرمایه‌گذاری‌های خاصی دارند، خانه‌دارهای کم‌درآمد و برخی موارد دیگر در نظر گرفته شده است.
تعداد اعتبارها در این کشور زیاد است و هرکدام مواد قانونی خاص خود را دارد. برخی از این اعتبارهای مالیاتی قابل‌استرداد و بخش دیگر غیرقابل‌استرداد هستند. برخی از آنها تا حدی قابل‌استرداد هستند. در انگلستان نیز حمایت‌های مختلفی برای اقشار کم‌درآمد وجود دارد. یکی از این حمایت‌ها اعتبار جامع است. در اصلاحات نظام رفاهی انگلستان در سال ۲۰۱۲، شش مورد از اعتبارهای مالیاتی و کمک‌های تامین اجتماعی به اقشار کم‌درآمد یا از‌کار‌افتاده، ادغام و یک اعتبار وسیع به عنوان اعتبار جامع ایجاد شد. این اقدام به منظور ساده‌ترسازی سیستم و چابک‌سازی نظام رفاهی و مالیاتی برای ارائه کمک بهتر به اقشار کم‌درآمد در سن کار صورت گرفت. این ۶ اعتبار شامل اعتبار مالیاتی فرزندان، مزایای مسکن، کمک‌های درآمدی، کمک‌هزینه جویندگان شغل، کمک‌هزینه اشتغال و پشتیبانی مرتبط با درآمد و در نهایت اعتبار مالیاتی کار است.
در میان کشورهای در‌حال‌توسعه نیز اعتباردهی ترکیه قابل‌توجه است. در نظام مالیاتی ترکیه، اعتباری به نام حداقل معیشت یا حداقل سطح زندگی وجود دارد. این اعتبار به همه اقشار شاغل جامعه تعلق می‌گیرد. بنابراین با کمی اغماض نوعی اعتبار پایه و همگانی است. فلسفه این اعتبار، کمک به همه اقشار جامعه است تا بتوانند حداقل زندگی را برای خود و خانواده فراهم کنند. میزان این اعتبار معادل ۵۰درصد حداقل دستمزد قانونی نیروی کار است. چنانچه همسر فرد بیکار باشد و درآمدی نداشته باشد، ۱۰درصد به این اعتبار افزوده می‌شود. همچنین به ازای دو فرزند اول، هر کدام ۵/ ۷درصد و به ازای فرزند سوم ۱۰درصد به میزان اعتبار افزوده خواهد شد.
اعتباردهی مالیاتی در ایران
این گزارش بیان می‌کند که مطابق با قانون مالیات‌های مستقیم ایران، هیچ‌گونه اعتباری برای مالیات بر درآمد اشخاص حقیقی لحاظ نشده است. همچنین به دلیل عدم‌وجود مالیات بر مجموع درآمد، هزینه‌های قابل‌قبول نیز در نظام مالیاتی فعلی جایگاه چندانی ندارد. نظام فعلی مالیات بر درآمد اشخاص حقیقی ایران مبتنی بر مالیات بر مجموع درآمد نیست؛ بنابراین قانون مالیات‌های مستقیم به صورت مالیات‌های جداگانه و اخذ در منبع طراحی شده و اساسا اعتبار مالیاتی با این سازوکار تناسبی ندارد و کارآمد نخواهد بود. اعتبار مالیاتی هنگامی معنا پیدا می‌کند که مالیات بر مجموع درآمد وجود داشته باشد و آنچه در نظام فعلی مالیات بر اشخاص حقیقی در ایران وجود دارد، لیستی از معافیت‌های درآمدی در امور مختلفی مانند معافیت همه درآمدهای بخش کشاورزی و دامپروری، معافیت سود سپرده بانکی، معافیت سود تقسیمی سهام و اوراق بهادار، معافیت عایدی سرمایه مسکن، معافیت پایه حقوق و دستمزد و معافیت‌های مختلف درآمد اجاره و املاک است.
برخی از این معافیت‌ها برخلاف عدالت عمودی و افقی است؛ زیرا بخش عمده سرمایه در ایران معاف از مالیات است و صاحبان سرمایه نسبت به نیروی کار مالیات کمتری پرداخت می‌کنند. فارغ از صحیح یا نادرست بودن معافیت در بخش‌های فوق، معافیت برخی منابع درآمدی موجب عدم‌شفافیت و ایجاد خلل در سامانه‌های اطلاعاتی خواهد شد. سیاستگذار باید متناسب با شرایط کشور میان اعتبار مالیاتی و سایر روش‌های حمایت همچون معافیت کامل یا جزئی، هزینه‌های قابل‌قبول و حمایت یارانه‌ای انتخاب کند.
تنوع در اعطای اعتبار مالیاتی
بررسی‌های این گزارش نشان می‌دهد که عوامل و دلایل مختلفی سبب شده است تا کشورهای مختلف دنیا از نظر تعداد، حجم و نوع اعتبار مالیاتی تفاوت‌های بسیاری با یکدیگر داشته باشند. بنابراین به طور قطع و یقین نمی‌توان گفت علت تفاوت‌ها دقیقا چیست و مجموعه‌ای از عوامل ممکن است در این زمینه دخیل باشند. برای مثال بررسی‌های انجام‌شده نشان‌دهنده این است که تجارب کشورها در زمینه اعطا یا عدم‌اعتبار مالیاتی و همچنین نوع و میزان آن، بسته به شرایط هر کشور و متناسب با نظام رفاهی آن متفاوت است. یکی از عوامل عملکرد متفاوت کشورهای مختلف در زمینه اعتبار مالیاتی، ساختار کلان سیاسی و نظام حکمرانی این کشورهاست. اعتبار مالیاتی گسترده جایگاه کمتری در کشورهای لیبرال‌دموکراسی یا بازار آزاد دارد و کشورهایی که گرایش‌های سوسیالیستی بیشتری دارند به دلیل حمایتگری تمایل بیشتری به اعتبار مالیاتی دارند.
یکی دیگر از علل اصلی تفاوت کشورها در اعطای اعتبار مالیاتی، تفاوت آنها در ارائه خدمات رایگان دولتی است. به عنوان مثال کشورهایی که بهداشت و درمان یا آموزش در آنها توسط دولت به صورت رایگان یا با هزینه اندک ارائه می‌شود لزومی به ارائه اعتبار مالیاتی برای درمان یا آموزش ندارند. از دیگر عوامل تفاوت کشورها در اعطای اعتبار مالیاتی، تفاوت آنها در سطح توسعه‌یافتگی است. اعتبار مالیاتی یکی از ابزارهای پیشرفته مالیاتی است و بیش از آن لازم است زیرساخت‌ها و فرآیندهایی در یک کشور وجود داشته باشد تا قابلیت اجرا پیدا کند. همچنین می‌توان گفت گروه‌های ذی‌نفع در اغلب کشورها وجود دارند. این گروه‌ها به دنبال گرفتن امتیازات مالیاتی از جمله اعتبار مالیاتی از سیاستمدار هستند. از سوی دیگر یکی از ابزارهای کسب محبوبیت در میان سیاستمداران، اعم از دولتمردان و نمایندگان مجلس، اعطای امتیازهای مالیاتی از قبیل اعتبار مالیاتی و معافیت مالیاتی است. معیار بعدی برای تفاوت در استفاده از ابزار اعتبار مالیاتی نیازهای خاص هر کشور برای رسیدن به اهداف موردنظر است. درنهایت می‌توان گفت تفاوت در ساختارهای مالیاتی کشورها یکی از دلایل مهم برای تفاوت در اعتباردهی مالیاتی در کشورهاست.
