حسین ولی قزوینی

(Futures) یکی از انواع مشتقات مالی، توافقنامه‌های الزام‌آور و قانونی بین دو طرف (فروشنده و خریدار) است که مبتنی بر خرید یا فروش یک کالا یا ابزار مالی معین، برای زمان مشخص در آینده با قیمت توافقی معین در روز انعقاد قرارداد است. کمیت و کیفیت هر قرارداد آتی استاندارد است و قیمت توافقی طرفین برای تحویل کالا در ابتدا تعیین می‌شود. در عین حال که قیمت در بازار کالا (دارایی) در حال نوسان است ولی طرفین قرارداد بر اساس همان قیمت توافقی متعهد به انجام معامله هستند. کل مبلغ قرارداد در زمان عقد قرارداد پرداخت نمی‌شود و تنها درصدی از ارزش قرارداد به عنوان ودیعه معاملاتی پرداخت می‌شود. همچنین افرادی که مایل به تحویل کالا در زمان تحویل هستند، باید مابقی قیمت کالا را پرداخت کنند و کالا را تحویل بگیرند.

بورس‌های دارای ساختار منسجم به عنوان یک مکان مرکزی برای خریداران و فروشندگان مشتقات مالی به شمار می‌روند. قراردادها در بورس به شکل استاندارد است و قیمت‌های مربوطه برای تمامی کسانی که وارد بازار می‌شوند نیز، یکسان است. قیمت‌های بورس به شکل سیستم حراج مستمر از سوی بورس اعلام می‌شود. نقش بورس آتی و موسسات پایاپای و وجود حساب ودیعه و مکانیزم به روزرسانی حساب، ریسک طرفین معامله را به حداقل می‌رساند و فضایی امن برای سرمایه‌گذاران ایجاد می‌کند.

در ایران طبق ماده یک (بند یازدهم) معاملات اوراق مشتقه من‌جمله قراردادهای آتی کالا (Futures) در بورس شکل قانونی پیدا کرد و مراجع تقلید نیز قبل از دولت و مجلس بر اساس استفتائات اخذ شده مجوز لازم را اخذ کرده بودند.

از طرفی جهت دستیابی به اهداف خصوصی‌سازی و آزادسازی اقتصاد کشور، نیاز به بازار سرمایه مدرن و بورس‌های پیشرفته در داخل کشور وجود دارد. با توجه به این امر در حال حاضر، شرکت بورس کالا ماموریت یافته است تا ضمن ساماندهی بازار سرمایه کشور، ابزارهای مشتقه از قبیل قراردادهای آتی را به سرعت عملیاتی کند. سازمان بورس و اوراق بهادار به عنوان نهاد ناظر بازار سرمایه و شرکت بورس کالا به عنوان بازوی اجرایی، طرح اجرایی معاملات آتی و سیستم نرم‌افزاری مربوط را طراحی کرده است و کمیته تخصصی فقهی نیز جلسات خود را در این خصوص به پایان رسانده است و همچنین مجوز آن صادر شده است. بنابراین در آینده‌ای نزدیک این معاملات در سطح بازار سرمایه به اجرا در خواهد آمد.

بهره‌گیری قراردادهای آتی دارای مزایای چند گانه‌ای است که در ادامه به برخی از مهم‌ترین بخش‌های آن اشاره می‌شود.

اول: پوشش ریسک (Hedging) به منظور جلوگیری از قرارگرفتن دارایی‌ها در معرض نوسانات قیمت بازار از طریق خرید و فروش به موقع قراردادهای آتی دوم: اهرم مالی (Leverage) یا ایجاد فرصت کسب سودآوری بالا با سرمایه‌گذاری نسبتا کم، سوم: افزایش سرعت نقدشوندگی (Liquidity) ونیز نقدینگی در بازار از طریق به‌کارگیری قراردادهای آتی در بورس، چهارم: کشف قیمت از طریق تقابل عرضه و تقاضا در بازار و شفاف و عادلانه بودن آن به دلیل حجم بالای این‌گونه معاملات، پنجم: نبود نیاز به مالکیت دارایی به صورتی که فروشنده با عمل پیش‌فروش (Short Selling) می‌تواند یک قرارداد آتی را در بازار بفروشد و در صورت نیاز به تحویل، آن را از بازار تهیه کند، ششم: تضمین عملکرد مالی قراردادهای آتی معامله شده در بورس از سوی اتاق پایاپای بورس که به عنوان پشتوانه قابل اطمینان برای طرفین معامله (خریدار و فروشنده) در اجرای سالم قراردادهای آتی است.

هفتم: هزینه اندک قراردادهای آتی در مقابل هزینه معاملات سهام به طوری که با صرف هزینه بسیار کمتر، عایدی حتی بیشتر از معامله سهام یا دارایی به دست می‌آید و در نهایت: استاندارد شدن قراردادهای خرید و فروش از نظر کمیت و کیفیت.

گروه‌های ذی‌نفع از قراردادهای آتی

قراردادهای آتی برای گروه‌های زیر سودمند است: شرکت‌هایی که از وام‌های ارزی استفاده می‌کنند، تولیدکنندگان (در زمینه واردات اقلام و صادرات کالا)، خریداران و فروشندگان کالا، مصرف‌کنندگان ارز، شرکت‌های سرمایه‌گذاری، شرکت‌های کارگزاری، تجار (صادرکنندگان و واردکنندگان) و بانک‌ها و موسسات مالی و اعتباری.

از سوی دیگر منافع حاصل برای گروه‌های فوق در بازار قراردادهای آتی شامل موارد زیر است: اول: مدیریت ریسک مالی ناشی از نوسانات قیمت، ارز، نرخ سود و کالاهایی از جمله فلزات و مشتقات نفت، دوم: کسب اطلاعات فوری از قیمت‌های نقد و آتی دارایی‌ها، سوم: کسب اطلاعات برای تولیدکننده جهت تولید یا عدم تولید محصولات، چهارم: تصمیم فروش برای صاحب کالا در بهترین موقعیت زمانی فروش و در آخر: امکان ایجاد نظام برنامه‌ریزی نقدی با درجه اطمینان بالاتر.